نگاهی به فعالیت های فرهنگی حضرت زهرا(سلام الله علیها)
(دکتر محمد دشتی، عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه)

اشاره:

متن حاضر، نوشتار حجة الاسلام والمسلمین دکتر محمد دشتی عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه است که به صورت اختصاصی برای سایت سخن تاریخ و ویژه نامه شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) نگاشته شده است.

با وجود اینکه وضعیت زنانه به طور طبیعی محدودیت هایی برای فعالیت های زن مسلمان در مرئی و منظر عموم و در معرض ثبت تاریخی وجود دارد، با این وصف جلوه هایی از فعالیت های حضرت زهرا(س) به عنوان برترین زن مسلمان در ابعاد مختلف حیات فردی و اجتماعی به ویژه در عرصه فرهنگی به یادگار مانده است که از زوایای مختلف(ادبی، علمی، فکری، اخلاقی) در خور تامل و تجزیه و تحلیل است.

در این مجال برخی از فعالیت های فرهنگی حضرت زهرا(س) را که آن حضرت در دوران کوتاه پس از هجرت نبوی بدان اهتمام داشته، مرور می کنیم:
1- تبیین و تبلیغ معارف اسلامی

گزارش های تاریخی حاکی از آن است که آن حضرت محل رجوع بانوان مدینه برای پاسخ به پرسش های دینی ایشان بوده و آن حضرت در این خصوص در حد شخصیتی عالم به زوایای مختلف معارف اسلامی جلوه کرده است:
الف- پاسخ به پرسش های دینی مردم
علی(ع) می فرماید که، زنی به خدمت حضرت زهرا ع رسید تا پرسش های خود را مطرح و پاسخ آنها را بجوید، از جمله راجع به وظیفۀ مادر پیر و ناتوانش که در نماز زیاد اشتباه می کند!
حضرت فاطمه ع فرمود: هر چه می خواهی بپرس!
آن زن پرسش های متعددی طرح کرد و حضرت زهرا علیهاالسلام با روی گشاده پاسخ داد. در این هنگام زن از زیادی پرسش های خود شرمنده شد و گفت: شما را بیش از این زحمت نمی دهم. حضرت فرمود: «باز هم بپرس؛ زیرا من در مقابل هر پرسشی که جواب می گویم، از خدا پاداشی فراوان دریافت میکنم و هرگز ملول و خسته نمی شوم.»¹

ب- پاسخ به شبهات اعتقادی
روزی بین یک زن مؤمن و یک زن کافر مشاجره ای بر سر دین حق پیش آمد. این موضوع خدمت حضرت فاطمه(س) مطرح شد. آن حضرت استدلال زن مؤمن را تأیید و تشریح و تبیین نمود. در نتیجه آن زن مسلمان بر رقیب خود پیروز شد و از این پیروزی شادمان گشت. حضرت زهرا(س) به آن زن مؤمن فرمود: بدان که شادی فرشتگان به واسطه پیروزی تو بر آن زن کافر بیش از خوشحالی توست.
آن حضرت در ادامه سخنان خود به پاداش بسیار فراوان پاسخ گویی به شبهات معاندان علیه اسلام اشاره فرمود.

ج- پاسخ با واسطه به سوالات مردان
بسیاری موارد پیش می آمد که پیامبر اکرم ص در غزوات بودند و یا به هر دلیل در دسترس مردم نبودند؛ از طرفی مردم و از جمله مردان، سوالات مختلفی داشتند و در پی پاسخ آنها بودند. در چنین شرایطی حضرت زهرا پاسخ گوی پرسش های ایشان بودند؛ لیکن با مردان روبرو نمی شدند و پاسخ آنان را با واسطه می دادند؛ چنان که در گزارشی آمده است:

مردی به همسرش گفت: برو خدمت حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله علیها) از او بپرس كه آیا من از شیعیان شما هستم یا نه؟ آن زن خدمت حضرت زهرا (سلام‌الله علیها) رسید و مطلب را پرسید. حضرت فاطمه (سلام‌الله علیها) فرمود: «به همسرت بگو، اگر آنچه را که دستور داده‌ایم بجا می‌آوری و از آنچه که نهی نموده‌ایم دوری می‌جویی، از شیعیان ما هستی وگر نه شیعۀ ما نیستی.»²
این حکایات به وضوح، مرجعیت علمی حضرت زهرا سلام الله علیها را حتی در عصر نبوی ص نشان می دهد.

2- مشارکت در ماجرای مباهله
گرچه عملا در ماجرای حضور نصارای نجران در مدینه و مناظره علمای مسیحی نجران با پیامبر ص، مباهله(ملاعنه)ای رخ نداد و ترکیب هیئت مباهلۀ جبهه اسلام به فرمان خدای متعال و پیامبر اکرم بود، اما این ویژگی نه تنها چیزی از ارزش های حاضران در هیئت برای انجام جهادی فرهنگی، نمی کاهد بلکه حضور پرصلابت حضرت زهرا(س) در این میدان نوعی عرض اندام فرهنگی و جهادی در یکی از صحنه های بسیار مهیج تقابل فرهنگی میان اسلام و مسیحیت بود که حاکی از نقش بی بدیل و حماسی سرور زنان جهان در دفاع از ارزش ها و معارف اسلامی است.

3- بیان فلسفۀ مهم ترین معارف و احکام اسلام
یکی از سخنرانی های شگفت انگیز و معجزه آسای حضرت زهرا(س) خطبه ایشان در مسجد النبی ص پس از رحلت پیامبر و ماجرای سقیفه و غصب فدک، مشهور به خطبه فدکیه است؛ این خطبۀ سراسر نور، در پاره ای از فرازهای آن حقیقتا اوجی معجزه آسا به خود می گیرد که جز از اشخاص متعلم به علم الهی ولدنی بر نمی آید؛ فراز مورد اشاره آنجاست که آن حضرت به بیان فلسفۀ مهم ترین معارف و احکام اسلام می پردازد:
الف- ایشان در خصوص فلسفۀ مهم ترین اندیشه های اسلام می فرماید:³
1- فَجَعَلَ اللّهُ الإيمانَ تَطْهيراً لَكُمْ مِنَ الشِّرْكِ (خداوند ايمان را برای پاكی شما از شرك قرار داد).
2- وَ الْعَدْلَ تَنْسيفاً لِلْقُلُوبِ (و عدالت را قرار داد برای اينكه دلها به هم وابسته و با هم هماهنگ شود).
3- وَ طاعَتَنا نِظاماً لِلْمِلَّةِ؛ «و اطاعت ما اهل بیت را واجب كرد زيرا موجب نظم شريعت و ملّت می شود»
4- وَ حَرَّمَ اللّهُ الشِّرْكَ إخْلاصا لَهُ بِالرُّبوبِيَةِ؛ «و خدا شرك را حرام كرد تا به ربوبيت او اخلاص پيدا كنيد»
ب- آن بانو در خصوص فلسفه مهم ترین احکام و تکالیف عملی اسلام نیزفرموده است:
1- وَ الصّلاةَ تَنْزيهاً لَكُمْ عَنِ الْكِبْرِ؛ «و نماز شما را از كبر منزّه می كند»
2- وَ الزَّكاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفسِ وَ نِماءً فِی الرِّزْقِ؛ «و زكات را قرار داد تا نفس از آلودگی پاك شود و روزی وسعت يابد.»
3- وَ الصِّيامَ تَثْبِيتاً لِلإِخْلاصِ «و روزه را برای تثبيت اخلاص قرار داد»
4- وَ الْحَجَّ تَشْييداً لِلدِّينِ؛ «و حج را برای رفعت دين قرار داد»
5- وَ الْجِهادَ عِزّاً لِلإسْلامِ وَ ذُلّاً لِأهْلِ الْكُفْرِ وَ النِّفاقِ؛ «و جهاد را واجب قرار داد برای عزّت اسلام و ذلّت اهل كفر و نفاق»
6- وَ الصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَی اسْتيجابِ الْأجْرِ؛ «و بردباری را برای استحقاق پاداش قرار داد. شايد منظور پايداری در جهاد باشد»
7- وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعامَّةِ «و امر به معروف را برای مصلحت اجتماعی تعيين كرد تا جامعه به فساد كشيده نشود»
8- وَ بِرَّ الْوالِدَيْنِ وِقايَةً مِنَ السَّخَطِ؛ «و نيكی به پدر و مادر را واجب كرد برای مصونيّت آدمی از غضب الهی»
9- وَصِلَةَ الْأرْحامِ مِنْساةً فِی الْعُمْرِ وَ مِنْماةً لِلْعَدَدِ ؛ «و صله رحم را قرار داد كه موجب طولانی شدن عمر و وسيله ای برای تكثير است»
10- وَ الْقِصاصَ حَقْناً لِلدِّماءِ؛ «و قصاص را واجب كرد برای حفظ خون ها»
11- وَ الْوَفاءَ بِالنَّذْرِ تَعْريضا لِلْمَغْفِرَةِ؛ «و وفای به نذر را قرار داد تا انسان خود را در معرض مغفرت الهی قرار دهد»
12- وَ تَوْفِيَةَ الْمكاييلِ وَ الْمَوازينِ تَغْييراً لِلْبَخْسِ؛ «و وفا در كيل و وزن كردن را برای اينكه حق ديگران ضايع نشود»
13- وَ النَّهْی عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ تَنْزيهاً عَنِ الرِّجْسِ «و نهی از شراب را قرار داد تا شما را از پليديها بازدارد»
14- وَ اجْتِنابَ الْقَذْفِ إجْتِناباً عَنِ اللَّعْنَةِ«و دوری از نسبت زشت دادن به ديگران را واجب كرد تا خود را در معرض لعنت الهی قرار ندهيد.»

4- دفاع از جایگاه امامت
پس از رحلت رسول اکرم ص و غصب مقام خلافت، هیچ کس مانند حضرت فاطمه زهرا(س) از جایگاه امامت و خلافت امام علی ع دفاع نکرد. این مسئله را می توان با اقدامات مختلفی که حضرت در این خصوص انجام داد، اینگونه بیان کرد:

4-1- تبیین جایگاه امامت‏:
4-1-1- «مَثَلُ الاِمامِ مَثَلُ الکَعبَة اِذتُؤتى وَ لاتَأتى4؛ مثل امام، مانند کعبه است که باید مردم (براى طواف) به سراغش بروند نه اینکه کعبه به سراغ مردم برود.
4-1-2- «نَحنُ وَسیلَتُهُ فى خَلقِه وَ نحن خاصَّتُهُ وَ مَحَلُّ قُدسِهِ وَ نَحنُ حُجَّتُهُ فى غَیبِهِ وَ نحن وَرَثَة اَنبیائِه5؛ ما (اهل بیت) وسیله ارتباط خدا با خلق او و برگزیدگان خدا و محل قدس او و حجّت آشکار او و وارثان انبیاى او هستیم.

4-2- بیان فلسفه امامت‏
4-2-1- «فَجَعَلَ اللّهُ...طاعَتَنا نِظاماً لِلملةِ وَ اِمامَتَنا اَماناًلِلفُرقَة⁶؛ خداوند اطاعت و پیروى ما (اهل بیت) را سبب برقرارى نظم (اجتماعى) براى امّت (اسلامى) و امامت و رهبرى ما را (عامل وحدت) در امان ماندن از تفرقه قرار داده است.
4-2-2- «اَمَا وَ اللّهِ لَو تَرَکُوا الحَقَّ عَلَى اَهلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِترَةَ نَبیّهِ لَمَا اختَلَفَ فِى اللّهِ اثنَان⁷؛ به خدا سوگند! اگر حق(امامت) را به اهلش واگذار مى‏کردند و از عترت و رسول خدا(ص) اطاعت مى‏کردند، دو نفر هم درباره خدا(و حکم او) اختلاف نمى‏کردند.

4-3- تعیین 12 امام
4-3-1- جابر نقل مى‏کند: «خدمت حضرت زهرا(س) رسیدم و صحیفه‏اى نورانى دیدم. پرسیدم: این چه کتابى است؟فرمود: «هَذَا اللَّوحُ أَهدَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَى رَسُولِهِ فِیه اِسمُ أبِى وَ اسمُ بَعلِى وَاسمُ ابنَىَّ وَ أَسمَاءُ الأَوصِیاءِ مِن وُلدِى فَأَعطَانِیهِ أَبِى لِیَسُرَّنِى بِذلِک8؛ این لوح و کتاب را خداوند به پیامبرش(ص) اهدا کرد که در آن نام پدرم و شوهرم و اسم دو پسرم و اسامى جانشینان پیامبر(ص) از فرزندان من مى‏باشد. رسول خدا(ص) آن را به من عطا فرمود تا به وسیله آن خوشحالم کند.

4-3-2- حضرت زهرا(س) مى‏فرماید: از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: «عَلِىٌّ خَیرُ مَن أُخَلِّفُهُ فِیکُم وَ هُو الاِمامُ وَ الخَلِیفَةُ بَعدِى وَ سِبطاىَ وَ تِسعَةٌ مِن صُلب الحُسَینِ أَئِمَّةٌ أبرَار لَئِنِ اتَّبَعتُمُوهُم وَجَدتُمُوهُم هادِین مَهدِیِّینَ وَ لَئِن خَالَفتُمُوهُم لَیَکُونُ الاختِلافُ فِیکُم اِلَى یَوم القِیامَة9؛ على بهترین کسى است که او را جانشین خود در میان شما قرار مى‏دهم. على(ع) امام و خلیفه بعد از من است و دو فرزندم (حسن و حسین(علیهما السلام)) و نه نفر از فرزندان حسین(ع) پیشوایان و امامان پاک و نیک‏اند که اگر از آنها پیروى کنید، آنان را هدایتگر و هدایت شده مى‏یابید و اگر آنان را مخالفت کنید، تا روز قیامت (بلاى تفرقه و) اختلاف در میان شما حاکم خواهد شد.

4-4- دفاع از على(ع)
4-4-1- ام سلمه مى‏گوید: خدمت حضرت زهرا(س) رسیدم و پرسیدم: اى دختر رسول خدا! شب را چگونه صبح کردى؟ حالت چگونه است؟
فرمود: «أصبحت بین کمدٍ و کربٍ فقد النّبى و ظلم الوصىّ هتک و اللّه حجابه من أصبحت إمامته مقتضبة على غیر ما شرع اللّه فى التّنزیل و سنّها النّبىّ فى التّأویل10؛ صبح کردم در میان حزن شدید و اندوه عظیم، در حالى که پیامبر(ص) از دست رفته و وصىّ او مظلوم واقع شده است. سوگند به خدا! حشمت و عظمت آن کس دریده و نابود شد که بر خلاف حکم خدا در قرآن و سنّت و سفارش پیامبر(ص) در تأویل و تفسیر قرآن، حق امامت او را غصب کردند و به دیگران سپردند.

4-4-2- حضرت فاطمه(س) در بخشى از وصیّت نامه خود می فرمایند:
«لاتصلّ علىّ أمّةٌ نقضت عهد اللّه و عهد أبى رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله فى أمیر المؤمنین علىّ علیه السلام، و ظلمونى حقّى...أُذَکّرهم باللّه و برسوله ألّا تظلمونا و لا تغصبونا حقّنا الّذى جعله اللّه لنا، فیجیبونا لیلاً و یقعدون عن نصرتنا نهاراً11؛ امّتى که عهد و پیمان خدا و پدرم رسول خدا(ص) را درباره (ولایت) امیرمؤمنان على(ع) شکستند و نسبت به حق من ظلم کردند، بر پیکر من نماز نگزارند... و آنهایى که نسبت به خدا و رسولش تذکّر و هشدار مى‏دادم که در مورد ما (اهل بیت) ظلم روا مدارید! و حق مسلّمى را که خدا براى ما قرار داده است، غصب نکنید! در تاریکى شب جواب مساعد مى‏دادند(که شما را یارى مى‏کنیم) و در روز روشن دست از یارى ما بر مى‏داشتند،(نیز) حق ندارند بر من نماز گزارند.

 1- بحارالانوار، ج2، ص3.

2- فاطمه بهجة قلب المصطفی، ص298

3- این فرمایشات حضرت از همان خطبه معروف ایشان برداشت شده است. بنگرید: بحار الأنوار، ج 29، ص222

4- كفاية الأثر: ص 195.

5- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج 16، ص 211

6- الاحتجاج، ج 1، ص 258

7- بحارالانوار، جلد 36، صفحه 352

8- کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 309

9- بحارالانوار، ج 36، ص 353 - 354

10- بحارالأنوار، ج 43، ص 156