نخستین نشست از سلسله نشست‌های«تاریخ صنعت نفت» با عنوان «اسناد آرشیوهای جهانی و تاریخ نفت ایران» در مرکز اسناد صنعت نفت با سخنرانی مجید تفرشی، مورخ و سندپژوه برگزار شد.

به گزارش صمت، پیش از سخنرانی این پژوهشگر حوزه تاریخ و اسناد نفت، حشمت‌الله منعم، مشاور مدیرموزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت گفت: شرکت نفت هیچ وقت موزه نداشت. با این حال نمایشگاه‌های دائمی به ویژه در مناطق نفت‌خیز جنوب برگزار می‌شد اما تا قبل از سیستم مدیریت جدید موزه‌ای در این مجموعه وجود نداشت. اکنون ۲۴ موزه در دستور کار قرار دارد که در مسجدسلیمان، آبادان، کرمانشاه، کرمان و تهران جانمایی شده است. پیش از این در سطح وزارتخانه ضرورت وجود موزه نفت مطرح شد و به‌واسطه آن مسئولان نیز با این موضوع موافقت کردند.

وی افزود: یکی از موضوع‌هایی که در این زمینه اهمیت ویژه‌ای داشت همکاری پیشکسوتان صنعت نفت است. پیشکسوتان این صنعت اسناد و مدارک بسیاری دارند که وجود آنها به مرکز اسناد کمک بسیاری می‌کند. چندی پیش برخی از بازنشستگان صنعت نفت چند نامه از علی‌اکبر معینی‌فر، نخستین وزیر نفت ایران پس از انقلاب به مجموعه موزه‌ها و اسناد اهدا کردند که اهمیت ویژه‌ای در جریان تاریخ نفت ایران دارد.

منعم به پراکندگی اسناد در ایران اشاره کرد و توضیح داد: بانک اطلاعات جامع صنعت نفت شامل تمام اسناد و مدارک غیرفنی است. در این زمینه تا کنون حدود هزار جلد کتاب، نشریه و جریده جمع‌آوری شده است. علاوه بر این بخش قابل‌توجهی از اسناد مورد نیاز در وزارت امور خارجه، مجلس شورای اسلامی، سازمان ملی اسناد و نهادها و وزارتخانه‌های دیگر است که اکنون در حال رایزنی برای جابه‌جا کردن این اسناد هستیم.


پرسش‌های کلیدی پژوهش

مجید تفرشی، پژوهشگر تاریخ صنعت نفت گفت: همیشه این افسوس در صنعت نفت وجود داشت که چرا مرکز مشخصی در ایران برای این کار وجود ندارد و اسناد در برخی از موارد به دلیل نگهداری نامناسب و نبود مدیریت یکپارچه از بین می‌روند. خوشبختانه اکنون به این مرکز دست یافته‌ایم و باید اسناد موجود و مورد نیاز جمع‌آوری شود. اهمیت تاریخ صنعت نفت در ایران به این شکل است که هیچ‌کس نمی‌تواند در منطقه خاورمیانه پژوهشی در سطح کلان داشته باشد و به موضوع نفت اشاره نکند.

به عبارت دیگر تاریخ خاورمیانه و نفت درآمیخته است و باید اهمیت این موضوع را در نظر داشت. وی افزود: ۳ پرسش در تاریخ نفت و پژوهش در این زمینه اهمیت دارد که همیشه دستیابی به اطلاعات مورد نیاز در آنها با مشکلات جدی روبه‌رو بوده است. این پرسش‌ها عبارتند از میزان نفت استخراج شده، میزان درآمد حاصل از فروش و محل هزینه‌ای که برای فروش نفت در نظر گرفته می‌شود. هر پژوهشی که در حوزه تاریخ نفت رخ دهد باید در مقطع پژوهش به این پرسش‌ها پاسخ دهد. علاوه بر این باید در نظر داشت که این پرسش‌ها از جمله موضوع‌هایی است که در هیچ مقطعی از شفافیت کافی برخوردار نبوده است. بر این اساس در تاریخ نفت باید سعی شود تا این موضوع‌ها به شفافیت کافی برسد.

این پژوهشگر توضیح داد: علاوه بر این موضوع ۴ لایه برای بررسی صنعت نفت نیز وجود دارد که شامل لایه محلی، ملی، خاورمیانه و بین‌المللی است. این ۴ لایه اصلی تاثیر نفت است که باید به این موضوع نیز در پژوهش‌ها پرداخته شود. برای دستیابی به پاسخ، پرسش‌های مطرح شده و بررسی لایه‌های مختلف نفت نیاز به اسناد و مدارک وجود دارد و این موضوع اهمیت اسناد صنعت نفت را تا حد بسیاری می‌تواند روشن کند.


اسناد نفت ایران در بریتانیا

تفرشی در ادامه به اهمیت اسناد مربوط به ایران پرداخت و درباره مهم‌ترین آرشیوهای صنعت نفت در جهان، توضیح داد: مهم‌ترین آرشیوی که در این زمینه وجود دارد، آرشیو ملی بریتانیاست. این آرشیو تا ۴۰ سال پیش در لندن بود و اکنون به منطقه دیگری در همین شهر منتقل شده است. از ویژگی‌های این آرشیو این است که تا ۱۰ سال پیش این آرشیو تمایلی به پذیرش اسناد اهدایی نداشت اما پس از برخی تغییرات این آرشیو اکنون اسناد اهدایی را نیز دریافت و بررسی می‌کند.

همچنین قابل توجه است که آخرین بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از ۴ میلیون برگه سند از ایران در آرشیو ملی بریتانیاست. وی درباره اسناد ایران در بریتانیا توضیح داد: نقشه‌های مهمی درباره مناطق نفتی ایران وجود دارد. همچنین از دیگر اسنادی که در این مرکز نگهداری می‌شود، آثار نقاشی و سیاه‌قلم‌هایی است که در دوره بهره‌برداری انگلیسی‌ها کشیده شده بود. در تحلیل این آثار به نتایج بسیار مهمی درباره شیوه و نوع برداشت انگلیسی‌ها می‌توان پی برد. همچنین بخش قابل‌توجهی از اسناد این مرکز به زبان فارسی است.

تفرشی توضیح داد: در جنوب ایران و آن در سال‌ها افراد بسیاری با بریتانیا همکاری می‌کردند. علاوه بر این هندی‌ها نیز در ایران مامورهای بسیاری داشتند که این موضوع در تحلیل تاریخ نفت ایران اهمیت ویژه‌ای دارد. به‌عبارت دیگر هندی‌ها و بریتانیایی‌ها ماموریت موازی در ایران تعریف کرده بودند. هند و بریتانیا در ایران خفیه‌نویس‌هایی داشتند که گزارش روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه می‌نوشتند. این گزارش‌ها در برخی موارد به روابط مردم در بازار نیز می‌پردازد و این نشان از برنامه بلندمدت فرهنگی انگلیسی‌ها در ایران دارد.

این پژوهشگر تاریخ نفت به مرکز اسناد بریتیش پترولیوم (‌BP)پرداخت و توضیح داد: دومین مرکز بزرگ اسناد نفت در جهان متعلق به بریتیش پترولیوم است. یکی از بزرگترین پژوهش‌های تاریخ نفت در جهان متعلق به روناکس‌فریه است. او ۳ جلد کتاب درباره تاریخ نفت نوشت که جلد نخست و بخشی از جلد دوم آن به‌طور کامل به ایران اختصاص دارد. تا سال ۲۰۰۸ میلادی درهای این مجموعه بسته بود و مدیریت آن بر عهده شرکت بریتیش‌پترولیوم بود. این شرکت که آغاز نفت در ایران را رقم زد در ۱۰۰ سالگی نفت در ایران گشایش‌هایی را برای دسترسی آزاد به اطلاعات ایجاد کرد. در این مجموعه اسناد بسیار مهمی درباره زندگی خانواده دارسی در ایران وجود دارد. 

وی به سومین مرکز بزرگ اسناد نفت در جهان پرداخت و گفت: سومین آرشیو متعلق به ایندیاآفیس است. اسناد این مرکز به دلایل فنی به بریتانیا ارسال شد. دولت قطر اکنون در یک پروژه بسیار بزرگ قصد دارد این اسناد را دیجیتال کند. علاوه بر قطر برخی سرمایه‌گذاران در منطقه شیخ‌نشین ابوظبی نیز به سرمایه‌گذاری در این پروژه پرداخته‌اند. پیش از این موضع پژوهشگران ایرانی صنعت نفت به این موضوع منفی بود و معتقد بودیم ایران نیز باید در این پروژه حضور داشته باشد.

متاسفانه ایران حاضر به انجام این کار نشد و اکنون تمام اسناد در اختیار آنها قراردارد. در این زمینه باید در نظر داشت احتمال برخی تغییرات به ضرر ایران در این اسناد وجود دارد. تفرشی در ادامه به دیگر مراکز اسناد تاریخ صنعت نفت در جهان پرداخت و گفت: دانشگاه کمبریج، مرکز خاورمیانه دانشگاه آکسفورد، مرکز اسناد نظامیان بریتانیا و دانشگاه بیرمنگام نیز از دیگر مراکز مهم اسناد نفت به شمار می‌رود. اسناد موجود در این مراکز برای ایران اهمیت بسیار ویژه‌ای دارد. بیرمنگام یکی از محل‌هایی بود که دانشجویان بسیاری در سال‌های پیش و پس از انقلاب در این دانشگاه بورس می‌شدند. این دانشجویان که بیشتر در حوزه‌های نفت تحصیل می‌کردند اسنادی از خود بر جا گذاشته‌اند که آنها نیز برای ایران اهمیت دارد.


همایش سران در دوحه

وی در آخرین بخش از گفته‌های خود به جدیدترین اسنادی که به‌تازگی اجازه دسترسی به آنها داده شده پرداخت و گفت: یک سال پیش از انقلاب همایشی در دوحه با عنوان همایش سران برگزار شد. در اسنادی که وجود دارد فرضیه عشق و نفرت شاه به غرب اثبات می‌شود. در کنفرانس سران دوحه موضع عربستان و امریکا برای کاهش نرخ نفت همسو است اما شاه ایران موضعی مخالف امریکا و عربستان دارد. پس از افزایش بی‌سابقه نرخ نفت در اواسط دهه ۵۰ خورشیدی امریکا و عربستان تلاش کردند نرخ نفت کاهش یابد اما ایران به‌طور جدی با این موضوع مخالف بود و ترجیح می‌داد نرخ نفت بالا بماند.

تفرشی افزود: این مهم‌ترین اختلاف نفتی ایران با امریکا و عربستان است. تا پیش از این سندی درباره اینکه ایران در زمان پهلوی تا این اندازه با امریکا و عربستان اختلاف‌نظر داشته باشد، سندی در دست نبود.مجید تفرشی: در اسنادی که وجود دارد فرضیه عشق و نفرت شاه به غرب اثبات می‌شود. در کنفرانس سران دوحه موضع عربستان و امریکا برای کاهش نرخ نفت همسو است اما شاه ایران موضعی مخالف امریکا و عربستان دارد