کتاب «گزیده مقالات و دست نوشته های تاریخی سیدمحمدعلی جمالزاده» به کوشش مصطفی لعل شاطری منتشر شد.

بنا بر آثار بر جای مانده و گواهی محققین و نقادان، سید محمدعلی جمال‌زاده نقش برجسته‌ای در تجدید حیات ادبی ایران داشته¬است، اما این تنها نقش او در تحولات فرهنگی محسوب نمی گردد.

جمال‌زاده در زمینه‌های مختلف فرهنگی، یکی از ممتازترین پژوهشگران عصر خود بود. بی¬شک او در عرصه روشنگری با بهره¬گیری از نگرش تاریخی، از پیشگامان و از پر کارترین افرادی می¬باشد که توانست تاثیری سترگ از خود برجای گذارد.  وی در سال 1270ش. در شهر اصفهان به دنیا آمد و مرگش در روز هفدهم آبان ۱۳۷۶ش. در شهر ژنو بود. ایام كودكي را در اصفهان و سپس عازم تهران گردید و و دو الی سه سال پس از آن پدرش او را براي تحصيل به بيروت فرستاد (1286ش). جمال زاده چون متمايل به تحصيلات دانشگاهي اروپایي بود در سال 1288ش. قصد عزيمت به اروپا كرد و از راه مصر، خود را به فرانسه رسانيد و سپس به لوزان سويس رفت و در آنجا به ادامه تحصيل پرداخت.

در پی وقوع جنگ جهاني، کمیته مليون ايراني، به زعامت سيد حسن تقي زاده، در برلن، براي مبارزه با روس و انگليس تشکیل شد. يكي از ايرانياني كه در اين كميته دعوت شد، جمال¬زاده بود. او در 1293ش. به برلن آمد و تا 1308ش. در اين شهر اقامت داشت. مدتی بعد او به همكاري قلمي با مجله كاوه و اداره امور آن دعوت شد و پس از تعطيلی کاوه به خدمت محلي در سفارت ايران درآمد و سرپرستي محصلين ايراني به او واگذار شد. حدود هشت سال در اين كار بود تا سرانجام به دفتر بين المللي كار وابسته به جامعه ملل پيوست و در سال 1334ش. بازنشسته شد. سپس از برلن به ژنو مهاجرت كرد و تا پايان عمر در اين شهر بود.

جمال¬زاده با وجود آن که بیشتر عمر خود را در کشورهایی اروپایی اقامت داشت و در آن جا به خلق آثاری ممتاز مشغول بود، با این وجود پنج¬بار به ايران سفرهایی کوتاه داشت، اما در سراسر عمرش با ايران زيست. هر روز كتاب فارسي مي¬خواند و بي وقفه به دوستان ايراني خود نامه مي¬نوشت. چنانکه هرچه تأليف و تحقيق كرد درباره ايران و اگر درباره ايران نبود، به زبان فارسي و براي بيداري و گسترش معارف ايرانيان بود.

وی فعاليت فكري و نويسندگي را با پژوهش آغاز كرد و پيش از آن كه به داستان¬نويسي شهرت یابد، نويسنده مباحث تاريخي و اجتماعي و سياسي بود. او نويسندگي را با مجله كاوه آغاز  و پس از تعطيلی آن به همكاري جواناني كه در اروپا درس مي خواندند و مجله فرنگستان را در برلن بنياد نهاده بودند، شتافت و مقاله¬هايي در آن مجله  به چاپ رسانيد. جمال¬زاده با توقف انتشار فرنگستان به همکاری نسبی با روزنامه-هاي ايران پرداخت و متعاقبا در «ايران آزاد»، «شفق سرخ»، «كوشش» و «اطلاعات»، به چاپ نوشته هايي كه بيشتر دارای درون مایه اجتماعي ¬بود، مشغول گردید. او پس از شهريور ۱۳۲۰ كه مجله¬هاي مختلف ماهانه ادبي در ايران تأسيس شد، در غالب آن¬ها مقاله نوشت و داستان منتشر كرد. او در «سخن»، «يغما»، «راهنماي كتاب»، «وحيد»، «ارمغان»، «هنر و مردم»، بيش از همه مقاله دارد.

با این حال باید دانست که جمال‌زاده در یک دوره انفعال فرهنگی می‌زیست، البته نه به این معنا که انقلاب مشروطیت انفعال ایجاد کرده باشد، بلکه به این معنی که پس از مشروطه سردرگمی‌هایی در جامعه فرهنگی ایران ایجاد شده بود. چنانکه بسیاری تکلیف خود را نمی‌دانستند؛ در نثر فارسی عده‌ای هنوز به سنت منشیان قدیم می‌نوشتند، گروهی با متون مذهبی سر و کار داشتند و از لغات پیچیدهِ عربی استفاده می‌کردند و شماری نیز از اروپا بازگشته و بر این اعتقاد و باور بودند که باید کاملاً گذشته را نفی و حتی خط فارسی را تغییر داد. اما جمال‌زاده دریافت که مردم نیازهای دیگری دارند، به¬نحوی¬که سطح سواد توده مردم حداقل در شهرها افزایش یافته و می‌‌بایست به شکل دیگری مردم را مخاطب قرار داد.

یکی از منظرهای مورد توجه او، تاریخ ایران، از باستان تا عصر خودش بود که در آن نظام استبدادی پهلوی به حکومت می پرداخت. با بررسی آثار تحقیقاتی جمال‌زاده می¬توان او را پیشگامان تاریخ¬نویسیِ نوین ایران دانست. تا قبل از او تاریخ¬نگاری عموما به شکل سنتی و بر اساس شیوه ناسخ¬التواریخ صورت می‌گرفت. به این معنا که مورخ، نوشتن تاریخ را از دوران پیامبران سلف آغاز می‌کرد و سپس به عصر پادشاهان می‌رسید و تاریخ هریک را به ترتیب روایت می‌کرد تا همه تاریخ را به¬صورتی کلی بازگو کرده¬باشد. اما جمال‌زاده یک موضوع خاص، به¬عنوان مثال تاریخ روابط ایران و روس، که همیشه مساله ساز بود را انتخاب و براساس اسناد تاریخی، کتابی تحلیلی به نگارش درآورد. در این راستا می‌توان بیان داشت که او تا حد زیادی ارائه تحلیل را وارد فرهنگ تاریخ¬نویسی ایرانی کرد، موضوعی که در تاریخ¬نگاری سنتی چندان مورد توجه قرار نداشت.

در این میان کتاب «گزیده مقالات و دست نوشته‌های تاریخی سید محمدعلی جمال‌زاده» با بهره¬گیری از آرشیو مقالات و مداقه در اسناد قابل دسترسی، برای نخستین بار به گردآوری منسجم گزیده¬ای از مقالات و دست نوشته‌های تاریخی جمال‌زاده پرداخته¬است تا از این رهگذر، یکی از وجوه علمی جمال زاده، مبنی بر تحقیقات و نگرش¬های تاریخی او، برای اصحاب تاریخ به صورت اخص و اهل فرهنگ و ادب به صورت اعم مورد نشر و استفاده قرار گیرد.

از جمله مقالات این مجموعه می توان به اولین لشکرکشی‌ اروپا‌ به ایران، یک نامه از عهد ساسانیان؛ نامه «تنسر»، مانی و سنت مانویت، دخمۀ انوشيروان كجاست؟، نقاره خانه ضحاک    ، کیفیات مسلمان ‌شدن ایرانیان، نام خلیج فارس در هزار سال پیش    ، مجلس عروسی‌ نواده امیر تیمور گورکانی    ، قدیمی ترین روابط سیاسی بین ایران و آلمان    ، افغانستان، جیغه پادشاهان قاجار    ، دو ‌‌‌مکتوب‌ ناپلئون بناپارت‌ به فتحعلیشاه قاجار،  دو روزی با ناصرالدینشاه‌ قاجار در چمنزارهای سویس، گاستایگر در ایران، محمدعلیشاه‌ قاجار و سیدجمال الدین واعظ، ثمرات استبداد، کمال الملک، رقص ایرانی، س‍ن‍گ‌ ن‍ب‍ش‍ت‍ه‌ ب‍ی‍س‍ت‍ون‌، م‍س‍اف‍رت‍ی‌ ب‍ه‌ ک‍ش‍ور چ‍ی‍ن‌ در ه‍ف‍ت‍ص‍د س‍ال‌ پ‍ی‍ش‌، ه‍ج‍وم‌ م‍غ‍ولان‌ ب‍ه‌ ای‍ران    ، ص‍ف‍ات‌ و خ‍ص‍ائ‍ل‌ ش‍اه‌ع‍ب‍اس‌ ص‍ف‍وی‌، ص‍ف‍وی‍ه‌ و ج‍ن‍گ‌های ش‍اه‌ع‍ب‍اس‌ ص‍ف‍وی‌    ، ف‍رزن‍دان‌ ش‍اه‌ س‍ل‍طان‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ص‍ف‍وی‌، ش‍م‍ه ای‌ درب‍اره‌ طل‍وع‌ ان‍ق‍لاب‌ م‍ش‍روطی‍ت‌ در ای‍ران    ، ب‍ه‌ ت‍وپ‌ ب‍س‍ت‍ن م‍ج‍ل‍س‌ و اوض‍اع‌ س‍ی‍اس‍ی‌ و ن‍ظام‍ی‌ ای‍ران‌ از دی‍دگ‍اه‌ ی‍ک‌ س‍ی‍اح‌ ب‍ل‍ژی‍ک‍ی‌    ، ب‍ررس‍ی‌ و ن‍ق‍د ک‍ت‍اب‌ ان‍ق‍لاب‌ س‍ف‍ی‍د، ان‍ق‍لاب‌ س‍ف‍ی‍دی‌ ک‍ه‌ در ای‍ران‌ خ‍ون‍ی‍ن‌ گ‍ردید، ت‍ع‍زی‍ه‌ در ای‍ران و  ای‍ران‌ در رواب‍ط ب‍ی‍ن‌ ال‍م‍ل‍ل‍ی‌ اشاره کرد.

شایان ذکر است این کتاب در بهار 1396 در قطع رقعی (455 صفحه) و با حمایت سازمان اسناد و کتابخانه ملي، مرکز شمال شرق کشور و به کوشش مصطفی لعل شاطری در اختیار عموم علاقمند قرار گرفته است.