نقد و بررسى محتوايى گزارش انتساب امام جواد (ع)
چاپ شده در مجموعه مقالات همايش سيره و زمانه امام جواد عليه السلام، جلد1،  قم - ايران، چاپ: 1، 1395 ه.ش.

مهدی نورمحمدی؛  پژوهشگر پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چكيده‏
شبهات گوناگونى به همراه پاسخ آن‏ها، درباره امام جواد (ع) مانند هر امام ديگرى مطرح بوده است. يكى از اين بحث‏ها، اصل مسأله فرزندى ايشان است. اين سؤال گرچه هم‏اكنون اندكى غريب مى‏نمايد، چنين به نظر مى‏رسد كه زمانى مطرح بوده است كه آيا ايشان فرزند على بن موسى‏الرضا (ع) هستند؟ اين مقاله با استناد به اسناد متعدد و متقن و به كارگيرى روش تاريخى، ضمن اين‏كه شبهه عدم نسبت پدر و فرزندى بين امام جواد (ع) و امام رضا (ع) را مردود مى‏داند، اثبات مى‏كند كه اصل واقعه ايراد شبهه بر ساحت قدسى امام رضا (ع) به لحاظ تاريخى پذيرفتنى نيست.

واژگان كليدى: امام جواد (ع)، امام رضا (ع)، فرزندخواندگى، نسبت پدرى، نسبت فرزندى.

مقدمه‏
محمد بن على بن موسى (ع)، نهمين امام شيعيان در ماه رمضان سال 195 قمرى در مدينه چشم به جهان گشودند و در ذى‏قعده سال 220 قمرى در حالى كه تنها 25 سال از عمر شريفش مى‏گذشت، در بغداد در مقبره قريش كنار جدش موسى بن جعفر (ع) چهره در نقاب خاك كشيدند.  امام جواد (ع) در حالى در سال 203 ق در سنين كودكى به امامت رسيد كه شيعيان پس از يك دوره شور و شعف و اميدوارى از اين‏كه امامشان على بن موسى‏الرضا (ع) بر مسند ولايت‏عهدى تكيه زده و به خلافت نزديك شده‏اند، دچار نااميدى و سرگردانى شده بودند.  از يك‏سو امام رضا (ع) پس از يك دوره كوتاه ولى‏عهدى، به شهادت رسيده بودند و از ديگر سو شبهاتى درباره امام بعدى مطرح بود . از جمله اين شبهات، اصل نسبت فرزندى ايشان بود كه در نظر شيعه، به ارث بردن امامت تابعى از توابع همين اصل است. اين شبهه از زمان حيات حضرت رضا (ع) و سال دوم پدر شدن ايشان ناشى مى‏شد،  اما دور نيست كه دشمنان دوست‏نما و دوستان نادان، زمزمه آن را بلافاصله پس از شهادت حضرت رضا (ع) و ابتداى امامت امام جواد (ع) سر داده باشند. در سطور آتى به بررسى و نقد اين شبهه خواهيم پرداخت.

بيان و خاستگاه شبهه‏

امام رضا (ع) بنابر بيش‏تر ديدگاه‏ها و درست‏ترين آن‏ها، متولد سال 148 قمرى بودند.  آن حضرت تا سال 195 قمرى داراى فرزند نشدند تا آن‏كه در ماه رمضان يا رجب آن سال، خداوند امام جواد (ع) را بديشان عطا فرمود.  بدين ترتيب امام رضا (ع) تا 47 سالگى صاحب فرزند نشده بودند. اگر فرض كنيم‏ امام رضا (ع) در هفده سالگى ازدواج كرده باشند،  تا ولادت امام جواد (ع) حدوداً سى سال فاصله است. اين دوره سى ساله، بهانه خوبى به دست بدانديشان داد تا در انتساب واقعى حضرت جواد (ع) به امام رضا (ع) تشكيك كنند.

برخى از آنان حتى پسردار نبودن ايشان را در بدو امامت امام رضا (ع) (183 ق) دست‏آويز مخالفت با امامت ايشان قرار داده بودند. به عقيده آنان، امام بايد صاحب پسر باشد؛ زيرا انتقال امامت جز در مورد حسنين (ع)، از طريق پدر به پسر منتقل مى‏شود و امام رضا (ع) در آن زمان پسر نداشتند.  اين در حالى بود كه در آن زمان تنها 35 سال از عمر شريف حضرتش مى‏ گذشت.

علاوه بر طول زمان فرزنددار شدن امام رضا (ع)، پديده ديگرى كه به تقويت شبهه كمك مى‏كرد، تفاوت رنگ پوست امام جواد (ع) با پدر بود. آن چنان‏كه از منابع تاريخى برمى‏ آيد، حضرت جواد (ع) داراى پوستى متفاوت و به شدت تيره‏رنگ بودند.  در گزارش مشهور «زرقان» از «ابن ابى داوود»، از ايشان با عنوان «اسود؛ سياه‏پوست» ياد شده است.

به گزارش كلينى، زكريا ابن يحيى واقعه ابراز شبهه را از على بن جعفر شنيده كه براى حسن بن حسين بن على نقل مى‏كرده است. در آن گزارش، على بن جعفر به ظلمى كه برادران و عموهاى امام رضا (ع) از جمله خود وى بر ايشان روا داشتند، اعتراف كرده و از يارى خداوند بر ايشان سخن رانده، مى‏گويد:
ما و برادرانش به او  گفتيم: هرگز در ميان ما خاندان، امامى كه رنگش‏ دگرگون باشد نبوده است. حضرت رضا (ع) فرمودند: «او پسر من است».

آنان بدين كلام امام قانع نگشته، با استناد به اين‏كه رسول خدا (ص) به حكم قيافه‏شناس داورى فرموده، از حضرت خواستند تا به حكميت چهره‏شناسان گردن نهد. حضرت با استنكاف از مباشرت در چنين عملى، آنان را در انجام دادن آن مختار گذاردند. در روز موعود، عموها، برادران و خواهران امام رضا (ع) به صف شدند. آنان براى اطمينان بيش‏تر از صحت داورى چهره‏شناسان، به حضرت خرقه و كلاهى پشمين پوشاندند و بيلى بر دوشش گذاشته، نقش باغبان يا صاحب باغ را بديشان سپردند. سپس امام تقى (ع) را وارد كردند و به چهره‏شناسان گفتند كه پدر او را شناسايى كنيد. آنان ضمن تأكيد بر نبود پدرِ فرزند در ميان جمع، تأكيد كردند كه عموى پدرش، عموى خودش و عمه‏اش حضور دارند. آنان از روى ردّ پاى صاحب باغ، حدس زدند كه اگر كسى پدر او باشد، هموست. ناگهان با ديدن امام رضا (ع) همگى اذعان داشتند كه همين شخص پدر اوست. در پايان على بن جعفر ابراز پشيمانى كرد و به امامت جواد الائمه (ع) اقرار نمود و لب و دهان ايشان را بوسيد و از گريه امام رضا (ع) و ذكر قائم و منتقم آل محمد (ص) از زبان ايشان و اين‏كه او جز از همين نسل نمى‏تواند باشد، سخن گفت.

برخى منابع همچون هدايه‏الكبرى، تصريح دارند كه سرگردانان و شك‏كنندگان، با استناد به تفاوت ظاهرى پدر و پسر و اين‏كه پوست حضرت جواد (ع) بسيار تيره‏رنگ بوده، پا را از مرزهاى ادب، اخلاق و دين فراتر نهادند و با اتهام ناروا، فرزند را به يكى از خادمان سياه‏پوست امام رضا (ع) منسوب كردند.  آنان براى اثبات فرزندى امام جواد (ع) ايشان را در غياب پدر كه نزد مأمون بود، به مكه برده، بر چهره‏شناسان عرضه كردند. البته با تأييد چهره‏شناسان، بطلان‏ ادعايشان ثابت گشت. 

در آن گزارش، چهره ‏شناسان پس از زيارت روى جواد الائمه (ع) به خاك افتاده، شكاكان را تقبيح كردند و از جلالت مقام، علو شأن، طهارت مولد و نالايقى خودشان براى تعيين نسب حضرت سخن راندند. در پايان با سوگندهاى جلاله، بر انتساب جواد الائمه (ع) به پيامبر (ص) و اميرمؤمنان (ع) تأكيد كردند. سپس حضرت جواد (ع) با خطبه غرّايى خود را معرفى و آنان را نكوهش كردند. آن حضرت در ادامه، از علم خويش بر ضمير و ذهن كسان و اين‏كه اين علم را خداوند، پيش از خلقت، بديشان عطا فرموده است، اطلاع دادند. ايشان اذعان مى‏دارند كه اگر تقيه مانع نبود، بيش از اين مى‏گفتند و سپس خطاب به خويش فرمان سكوت مى‏دهند. پس از آن، در حالى كه شيوخ بنى‏هاشمِ پيرامون ايشان، لب به (اللَّهُ أَعْلَمُ حَيثُ يجْعَلُ رِسالَتَه)  گشوده بودند، از روى سر و دوش مردم، مجلس را ترك مى‏ فرمايند.

بررسى و نقد شبهه‏

1. بررسى و نقد سندى شبهه‏
نقد سندى را از گزارش كتاب كافى شروع مى‏كنيم. سند گزارش مذكور عبارت است از:
عَلِى بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِى بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِى جَمِيعاً عَنْ زَكرِيا بْنِ يحْيى بْنِ النُّعْمَانِ الصَّيرَفِى قالَ سَمِعْتُ عَلِى بْنَ جَعْفَرٍ يحَدِّثُ الْحَسَنَ بْنَ الْحُسَينِ بْنِ عَلِى بْنِ الْحُسَينِ.

در سلسله سند مذكور، شخصى به نام زكريا با لقب «الصيرفى»، «المصرفى» يا «المصرى»  آمده كه در منابع رجالى نامى از وى به ميان نيست و در اصطلاح‏
«مهمل» است‏  كه سبب تضعيف روايت مى‏گردد. ازاين‏رو، محققان علم رجال همچون آيت‏الله خويى، با وجود اين‏كه در كتاب‏هاى رجالى خويش اين راوى را به دليل مجهول بودن، به صورت جداگانه بررسى نكرده‏اند، در مباحث فقهى كه به مناسبت، سخن از اين حديث به ميان آمده، روايت را تضعيف كرده ‏اند.  علاوه بر آن، شخص ياد شده، گزارش واقعه را از قول «على بن جعفر» شنيده كه براى «حسن بن حسين بن على بن حسين» نقل مى‏كرده است. بنابراين حديث مذكور نقل از معصوم نيست و اعتبارش در حد يك گزارش تاريخى است.

در بررسى سندى سه منبع ديگر، يعنى هدايه‏الكبراى خصيبى (د. 334 ق)، دلايل الامامه طبرى شيعى (د. ق 4) و مناقب آل ابى‏طالب ابن شهرآشوب (د. 588 ق)، با توجه به يكسانى فوق‏العاده زياد گزارش‏ها و توالى تاريخى منابع مذكور، به نظر مى‏رسد دوتاى آخر از منبع اول نقل كرده باشند. لذا بررسى هدايه‏الكبرى كافى است. استناد كتاب به نويسنده آن يعنى حسين بن حمدان خصيبى مقرون به صحت است، ولى از جهات ديگرى خدشه‏پذير است. نگارنده كتاب، رابطه وثيقى با جريان غلو داشته و كتابش مشتمل بر اخبار منافى با مسلمات عقلى و تاريخى و حاوى مطالب موهن مذهب و ائمه (عليهم السلام) است.

2. بررسى و نقد محتوايى شبهه‏
از نظرگاه محتوايى، شبهه بر سه فرض تيره‏رنگ بودن پوست امام جواد (ع)، تفاوت ظاهرى پدر و پسر و همين‏طور تفاوت امام جواد (ع) با اجدادش استوار است؛ در حالى كه جز فرض اول، دو فرض ديگر خطاست.

در اين‏كه امام جواد (ع) پوست تيره‏رنگى داشتند، شكى نيست. تنها گزارشى كه امام جواد (ع) را با صفت «سفيدپوست» توصيف مى‏كند، گزارش ابن‏صباغ‏
مالكى است كه اين گزارش، با توجه به متأخر بودن ابن‏صباغ، منحصر بودن اين گزارش به وى و گزارش‏هاى فراوان‏تر و متقدم‏تر مخالف، پذيرفتنى نيست.
اما در خطابودن فرض تفاوت امام رضا (ع) و پدرانش با امام جواد (ع)، بايد نخست اذعان داشت كه امام رضا (ع) نيز داراى پوستى تيره‏رنگ بودند.  از همين رو در منابع «شخصيت‏نگارى» از ايشان با تعبير «اسوداللون» ياد شده است.  فردى در حمام به اشتباه از امام رضا (ع) طلب خدمت مى‏نمايد و حضرتش نيز با تواضع حاجات وى را برآورده مى‏كند. ايشان با مطايبه، رنگ پوستشان را علت اين امر مى‏دانند.  البته اين رنگ پوست براى شخصيتى كه مادر بزرگوارش اهل افريقا،  و پدر والامقامش، امام كاظم (ع) كه با همين تعبيرِ «اسوداللون» وصف شده،  طبيعى است. امام كاظم (ع) نيز شايد اين ملاحت را از مادرشان به ارث برده باشند؛ زيرا مادر ايشان نيز بربر  و اهل مغرب بودند.

ديگر آن‏كه از ميان ائمه پيش از امام جواد (ع) نيز برخى به تيرگى پوست توصيف شده‏اند. امام باقر (ع) در روايتى اميرمومنان (ع) را «شديدالادمه» به معناى «كسى كه تيرگى پوستش شديد است» توصيف مى‏ كنند.

مؤيد ديگر مربوط به علم ژن‏شناسى است. امروزه در علم مذكور، اين نكته به اثبات رسيده كه حتى اگر پدر و مادر فرزندى واجد برخى صفات نباشند، فرزند مى‏تواند آن صفت را از چندين نسل گذشته خويش كسب نمايد. پس مى‏توان نتيجه گرفت كه امام جواد (ع) نيز هم‏چون پدر و برخى از اجداد بزرگوارشان پوستى تيره داشتند. همان‏طور كه فرزندان ايشان؛ امام هادى (ع) و امام عسكرى (ع) نيز اين صفت خدادادى را از ايشان و مادرشان به ارث بردند.  نكته ناسازگار اين است كه با توجه به شواهد متعدد تاريخى كه امام رضا (ع) و امام كاظم (ع) سبزه‏گون و همسرانشان افريقايى بوده‏اند، چگونه ممكن است شكاكان چنين امرى را مطرح كرده باشند؟

نقد محتوايى ديگر، تنها به سه منبع از چهار منبعى وارد است كه به تيرگى پوست جواد الائمه (ع) و تشكيك شكاكان با استناد بر همين نكته توأمان اشاره دارند. در روايت كافى، رجوع به چهره‏شناسان با اطلاع امام رضا (ع) و در حضور ايشان انجام شد؛ ولى در گزارش‏هايى كه در سه منبع ديگر يعنى هدايه الكبراى، دلايل‏الامامه و مناقب آل ابى‏طالب آمده، براى رجوع به قافه،  حضرت جواد (ع) را در غياب امام رضا (ع) كه در خراسان بودند به مكه بردند؛ در حالى كه در چنين مراسمى، حضور پدر به جهت قياس چهره پدر و پسر الزامى است. وانگهى مگر خاندان اهل‏بيت (عليهم السلام) فاقد مهتر و بزرگ‏تر هستند كه هر شك‏كننده حيرانى، توان آن را داشته باشد كه فرزند امام را با خود به مكه ببرد.

مهم‏تر از همه موارد پيش آن‏كه گزارش اين سه منبع، به لحاظ محتوايى دچار تناقض است. در خبر آن‏ها آمده كه از سويى امام جواد (ع) هنگام وقوع حادثه 25 ماهه بوده‏اند و از ديگر سو امام رضا (ع) در آن زمان نزد مأمون در خراسان بوده است. با توجه به اين‏كه تمامى منابع از طرفى ولادت حضرت جواد (ع) را ماه رجب يا ماه مبارك رمضان (سال 195 ق) و از سوى ديگر، هجرت امام رضا (ع) به مدينه را اواخر سال 200 قمرى مى‏دانند،  بديهى است كه در زمان وقوع حادثه، يعنى ماه شعبان يا شوال سال 197 امام رضا (ع) در مدينه بوده‏اند و فرض مذكور منتفى است. بنابراين گزارش دچار تناقض بوده، معتبر نيست.

وجود اين گزارش داستان‏گونه را در كتاب‏هايى كه در صدد اثبات امامت ائمه (عليهم السلام) از راه بيان معجزات هستند نيز نبايد از نظر دور داشت. اين گزارش از اين منظر كه امام جواد (ع) پس از آن‏كه چهره‏شناسان در برابر ايشان به سجده افتادند و حضرت خطبه غرايى را در دوسالگى ايراد كردند، توجه اين منابع را جلب كرده است. از آن‏سو، حضرت پس از بيان مطالبشان، پا بر سر و گردن مردمى كه پيرامونشان جمع شده بودند گذاشته، راه برگشت را در پيش مى‏گيرند.  يعنى از سويى معجزه‏اى از حضرت نقل كرده و از سوى ديگر مراتب ادب را از ساحت حضرت دور مى‏سازد. به صورت معمول اين روش را در اين‏گونه كتاب‏ها مى‏ بينيم.

نقد محتوايى ديگر، متوجه روايت كافى است. برخى پژوهش‏گران معاصر، محتواى حديث مذكور را به دليل احضار بانوان گرامى خاندان امامت نزد قيافه‏شناسان، رد مى‏كنند. آنان اين كار را خلاف ضرورى مذهب، حرام و غيرواقع از امام دانسته، جايز بودن به دليل اضطرار را نيز مردود مى‏شمارند.  البته شايد اين نكته موجود در حديث كه امام از دعوت قيافه‏شناسان استنكاف كرده، آن را به شكاكان واگذار نمودند، توجيهى براى حضور بانوان در مجلس چهره‏شناسان باشد. ضمن آن‏كه لازمه حضور نزد قيافه‏شناسان، كشف حجاب و ... نبوده است؛ زيرا آنان، چنان در كارشان ماهر بودند كه حتى از ردّ پاى افراد نيز متوجه نسبت آنان مى‏شدند! آن‏گونه كه در روايت كافى، مذكور است. بنابراين، اين كار مستلزم حرام نيست تا چه رسد به مخالفت با ضروريات مذهب. هرچند اين نكته كه چهره‏پردازان به دنبالِ يافتنِ پدرِ فرزند بوده ‏اند نه مادرِ ايشان، حضور بانوان را بيهوده جلوه داده، از اين منظر نقد محتوايى به روايت كافى، وارد است.

نتيجه‏
از مجموع گزارش‏ها و شواهدى كه به بوته بيان، بررسى و نقد سپرده شد، مى‏توان مطالبه جامعه شيعى درباره فرزند پسر از امام رضا (ع) و وجود شبهه ميان آنان راجع به امامت امام جواد (ع) را به دلايل گوناگون، ناشى از كمى سن خدشه‏ناپذير دانست كه البته پاسخ خود را در زمان مناسب دريافت كردند و به امامت ايشان ايمان آوردند. از سوى ديگر، تيره‏رنگ بودن پوست امام جواد (ع)، هم‏چون برخى از اجداد بزرگوار و فرزندان عزيزش و همانند برخى از مادران و همسران پاكشان قابل‏ اثبات است. از همين رو، وجود شبهه به امامت ايشان به دليل رنگ پوست و تفاوت آن با پدر و اجدادش، درست نيست. با ردّ اصل شبهه، تبعات آن هم‏چون ايراد اتهام فرزندخواندگى به حضرت جواد (ع) نيز باطل مى‏ گردد.

منابع‏
قرآن كريم، ترجمه محمدمهدى فولادوند (1415 ق)، تحقيق هيأت علمى دارالقرآن‏الكريم دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى، تهران: دارالقرآن الكريم دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى.
ابن‏سعد بن‏منيع هاشمى بصرى، محمد (1410 ق/ 1990 م)، الطبقات‏الكبرى، تحقيق محمدعبدالقادر عطا، بيروت: دارالكتب العلميه.
ابن‏شهرآشوب، محمد بن‏على (1379 ق)، مناقب آل‏ابى‏طالب (ع)، قم: علامه.
ابن‏صباغ مالكى، على بن محمد بن احمد (1380 ق)، الفصول المهمه فى معرفه الائمه (عليهم السلام)، تحقيق: سامى الغريرى، قم: دارالحديث.
ابن‏طاووس، على (بى‏تا)، فرج‏المهموم، قم: دارالذخائر.
ابن‏طاووس، عبدالكريم (1419 ق/ 1998 م)، فرحه‏الغرى فى تعيين قبر اميرالمؤمنين (ع)، تحقيق سيدتحسين آل شبيب موسوى، بى‏جا: مركز الغدير للدراسات الإسلاميه.
ابن‏عنبه، جمال‏الدين احمد بن على الحسينى (1380 ق)، عمده‏الطالب، تصحيح محمدحسن آل طالقانى، چاپ دوم، نجف: منشورات مطبعه حيدريه.
ابن‏قتيبه دينورى، أبومحمد عبدالله بن‏مسلم (1410 ق/ 1990 م)، الإمامه و السياسه معروف به تاريخ الخلفاء، تحقيق على شيرى، بيروت: دارالأضواء.
-، (1992 م)، المعارف، تحقيق ثروت عكاشه، چاپ دوم، قاهره: الهيئه المصريه العامه للكتاب.
اشعرى قمى، سعدبن‏عبدالله ابى‏خلف (1360 ش)، المقالات و الفرق، تحقيق محمدجواد مشكور، چاپ دوم، تهران: مركز انتشارات علمى و فرهنگى.
انصارى، مرتضى (1417 ق)، المكاسب، تحقيق: مجمع الفكرالإسلامى، لجنه تحقيق تراث الشيخ الأعظم، قم: المؤتمر العالمى بمناسبه الذكرى المئويه الثانيه لميلاد الشيخ الأنصارى.
بلاذرى، أحمد بن‏يحيى بن‏جابر (1394 ق/ 1974 م)، انساب‏الأشراف، ج 2،
تحقيق محمدباقر محمودى، بيروت: مؤسسه الأعلمى للمطبوعات.
حسين بن عبدالوهاب (1369 ق)، عيون‏المعجزات، نجف: حيدريه.
خصيبى، حسين بن حمدان، الهدايه‏الكبرى (1411 ق)، بيروت: مؤسسه البلاغ للطباعه والنشر والتوزيع.
خويى، سيدابوالقاسم (1413 ق)، معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواه، چاپ پنجم، بى‏جا، بى‏نا.
-، (بى‏تا)، مصباح‏الفقاهه، قم: مكتبه الداورى.
زركلى، خيرالدين (1989 م)، الأعلام قاموس تراجم لأشهرالرجال و النساء من‏العرب و المستعربين و المستشرقين، چاپ هشتم، بيروت: دارالعلم للملايين.
صدوق، محمدبن على بن حسين بن بابويه قمى (1378 ق)، عيون اخبارالرضا (ع)، بى‏جا، انتشارات جهان اسلام.
-، (1395 ق)، كمال‏الدين، چاپ دوم، قم: انتشارات دار الكتب الاسلاميه.
صفدى، صلاح‏الدين خليل بن ايبك (1404 ق)، الوافى‏بالوفيات، تحقيق على بن محمد بن رستم و عمر بن عبدالنصير، ويسبادن: شركه المتحده للتوزيع؛ فرانز شتاينر.
ضحاك، ابن ابى عاصم (1411 ق)، الاحاد و المثانى، تحقيق: باسم فيصل أحمد الجوابره، رياض: دارالدرايه للطباعه والنشر والتوزيع.
طبرى، أبوجعفر محمد بن‏جرير (1358 ق)، المنتخب من ذيل المذيل، بيروت: مؤسسه الأعلمى للمطبوعات.
-، (1387 ق/ 1967 م)، تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق محمدابوالفضل ابراهيم، چاپ دوم، بيروت: دارالتراث.
طبرى شيعى، محمد بن جرير بن رستم (بى‏تا)، دلائل‏الامامه، قم: دارالذخائر للمطبوعات.
-، (1410 ق)، نوادرالمعجزات، قم: مدرسه امام مهدى (ع).
طوسى، ابوجعفر محمد بن‏حسن (1430 ق/ 2009 م)، اختيار معرفه‏الرجال معروف‏
به رجال كشى، تحقيق علامه مصطفوى، چاپ هفتم، لبنان: مركز نشر آثار علامه مصطفوى.
علوى، على بن محمد (1409 ق)، المجدى فى أنساب‏الطالبين، تحقيق: احمد مهدوى دامغانى، قم: كتابخانه آيت‏الله العظمى مرعشى نجفى.
عياشى، محمد بن مسعود (1380 ق)، تفسيرالعياشى، تحقيق: سيدهاشم رسولى محلاتى، تهران: المطعبه العلميه.
غزالى، ابوحامد محمد بن محمد (1419 ق)، احياء علوم‏الدين، حلب: دارالوعى.
كشى، محمد بن عمر، (1348 ش)، الرجال، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
كلينى رازى، محمد بن‏يعقوب بن‏اسحاق (1365 ش)، الكافى، چاپ چهارم، تهران: دارالكتب الاسلاميه.
مقدسى، يدالله (1381 ش)، بازپژوهى تاريخ ولادت و شهادت معصومان (عليهم السلام)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى.
نرم افزار درايه‏النور، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى.