گزارش همایش نقد آراء و نظریه‌های صاحب‌نظران پیرامون مناسبات دولت ومردم در تاریخ ایران

همانگونه که استحضار دارید مفهوم سازی و نظریه پردازی از جمله اقدامات مهم علمی برای توصیف، تبیین و تحلیل موضوعات اجتماعی است.پر واضح است که یکی از منابع و حتی روش های مهم برای شناخت یک جامعه، اطلاعات تاریخی آن جامعه است. اطلاعاتی که البته شامل انواع متفاوتی است؛ برخی از این اطلاعات از جنس واقعیات تاریخی است یعنی مبتنی بر وقایع و اتفاقات تاریخی است؛ برخی از آنها از جنس اندیشه و حکمت استکه در یک دوره از تاریخ مطرح شده است ، برخی از جنس اعتقاد و باور و پند و اندرزی­ که در زمانه ای مطرح بوده است و برخی  هم از جنس شریعت نامه­ای ومباحث دینی است.

کسانی که می­خواهند درمورد یک جامعه کار مناسب علمی، انجام دهند حتما باید به منابع و اطلاعات تاریخی رجوع نمایند.یکی از اقدامات اولیه در کار علمی پرداختن به یک موضوع است. مثلا مناسبات دولت و ملت یک موضوع است که در این رابطه کارهایی انجام شده است.گام بعدی علمی بعد از پرداختن به موضوع، مفهوم سازی و نظریه پردازی است که در ارتباط با موضوع مناسبات دولت و وملت در ایران مفاهیم و نظریه­هایی چون استبداد، دیکتاتوری، حاکم و جامعه مستبد، حکومت مطلقه، حکومت پدرسالار، جامعه نخبه­کش، جامعه نخبه­گرا، السلطان ظل­الله، جامعه کلنگی یا جامعه کوتاه مدت، حاکمیت زر و زور و تزویر و غیره از جمله آنها است.

تاریخ در ارتباط با مناسبات دولت و مردم می­تواند رهنمونی مناسب برای شناخت عوامل تحرک آفرین یک جامعه به حساب آید؛ جاهایی در تاریخ در ارتباط با موضوع مناسبات میان مردم و دولت­ها می تواند مورد توجه و تمرکز قرار گیرد که در نتیجه آن، مسائل و موضوعات مشترک یا متفارق زیادی معلوم شود.

در مورد مناسبات بین مردم و دولت، در تاریخ ایران یا در گستره اندیشگانی ایرانیان در ارتباط با حوزه ایران، دیدگاه­ها و نظرات متفاوت و مختلفی وجود دارد؛ مبنای استدلالی هر کدام از این نظرات یک برهه یا یک دوره یا زمان­ها یا موضوعاتی خاص است. شاید بتوان در یک دسته بندی سه نوع نظریه را احصاء کرد:
1- برخی بر «عدم تناسب و گسست و تضاد» بین دولت و مردم تاکید دارند و اشاره می­کنند بین مردم و دولت در تاریخ ایران، همیشه جدایی و انفکاک بوده است.معتقدان به این نظر و دیدگاه برای تایید آن، به شاهد مثال­های تاریخی زیادی استناد می کنند.

2- برخی هم بر «پیوند و انفکاک»میان مردم ودولت در تاریخ ایران تاکید می­کنند؛ یعنی اعتقاد دارند که بین مردم و دولت در تاریخ ایران، گاهی پیوند و گاهی انفکاک و جدایی بوده است.

3- برخی هم بر نسبت «پیوند و تحول» میان مردم و دولت در تاریخ ایران اشاره دارند.یعنی بین مردم ودولت در تاریخ ایران پیوند بوده و گاهی هم که چالشی بین آنها روی داده باعث تحول در بین آنها شده است.

در هر صورت باید گفت که در مورد مناسبات میان دولت و مردم  ایران، عوامل زیادی دخیلند و به تعبیری باید گفت «هزار نکته باریکتر از مو اینجاست» که می­تواند منشا نظرات و آرائی شود. این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که از جنبه­های متفاوت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی می­تواند مورد بررسی قرار گیرد.

مناسبات دولت  و مردم در تاریخ از موضوعات و مباحث محوری تاریخ ایران است که به‌رغم آثاری که پیرامون قدرت سیاسی و رفتارهای حاکمان و فعالیت‌های دستگاه حکومت نوشته شده است می توان ادعا کرد که هنوز خلاء های جدی نظری و مفهومی در این ارتباط وجود دارد. یکی از این خلاء ها نقد دیدگاه های مطرح شده پیرامون مناسبات دولت و ملت در تاریخ ایران است.

پژوهشکده تاریخ یکی از عرصه های فعالیتی خود را روی مباحث نظری و مفهومی با عطف توجه به تاریخ ایران گذاشته است.در این همایش که نخستین همایش در ارتباط با مناسبات دولت و مردم در تاریخ ایران در پژوهشکده تاریخ است تلاش می­شود تا گامی رو به جلو برداشته شود. لذا در آن، هدف و تمرکز اصلی بر نقد نظرات و دیدگاه­های مربوط به مناسبات دولت و مردم در تاریخ ایران است. به عبارت دیگر پژوهشکدة تاریخ پژوهشگاه در این همایش سعی کرده است تا ماهیت این همایش از حالت توصیف یا تبیین خارج شده و گامی به جلو بردارد و در حوزة نقد نظریه ها و شاید افق گشایی مفهومی و نظری وارد گردد. از این‌رو این همایش سرفصل‌های متفاوت وگسترده ای برای طول تاریخ ایران انتخاب کرده است. البته شایان ذکر است هدف این همایش علاوه بر برگزاری همایش، چاپ مجموعه مقالات بوده است.

این همایش مجموع کار گروهی است که تلاش شده با دقت برنامه‌ریزی لازم صورت پذیرد. به همین منظور از ابتدای سال 1395 با تشکیل کمیتة علمی و کمیتة اجرایی همایش به برنامه‌ریزی این همایش اقدام شد. در همین راستا کمیتة علمی همایش با تشکیل جلسات متفاوت به طرح‌ریزی مبانی، رویکردها و جهت‌گیری آن و همچنین نحوة برگزاری همایش از نظر محتوا  اقدام کرد. هستة اصلی کمیتة علمی همایش متشکل از اعضای هیات علمی رشته‌های مختلفی همچون تاریخ، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی بود که بنا به تناسب از ظرفیت‌های علمی دیگر صاحبنظران در این حوزه‌ها از دیگر دانشگاه‌ها و موسسات علمی نیز استفاده می‌شد که نتیجة این هم‌افزایی شرکت بیش از 50 اندیشمند و صاحب‌نظر در کمیته علمی این همایش بود

مجموع نظرات کمیتة علمی همایش منجر به طرح‌ریزی مبانی این همایش گردید. مباحثی درمورد مفاهیم عنوان همایش مطرح شد. در مورد اینکه از کلمه دولت استفاده شود یا حکومت یا از کلمه مردم استفاده شود تا ملت نکات و نقطه نظراتی ارائه شد.بحثهایی چون دولت-ملت و ناسیونالیسم مورد نظر این عنوان نبود بلکه هرگونه روابط بین دو جزء حکومت(دولت و مردم) در گستره تاریخ ایران مورد نظر بود.

همچنین مفهوم صاحبنظران که در عنوان مطرح شده است با دقت مورد تعریف قرار گرفت که شامل چه کسانی می باشد.نتیجه این شدکه اندیشة همة کسانی که در فحوای کلامشان نظریه یا ایده‌ای در ارتباط با مناسبات دولت و مردم قرار دارد را شامل گردد و جامعیت و مانعیت در این معنا رعایت گردد. همچنین بر اساس تصمیم کمیتة علمی مقرر گردید دانش نقد مورد توجه قرار گیرد تا افق‌های جدیدی در حوزة اندیشه آشکارتر گردد و منجر به تولید نظریه بدیل شود. کمیته علمی در نهایت چهار محور برای این همایش تعریف گردید و اندیشمندان و صاحب‌نظران در قالب این چهار گروه تعریف شدند که شامل:
1- متفکران سنتی
2- متفکران مدرن
3- متفکران دین گرای معاصر
4- صاحبنظران آکادمیک

از دیگر تصمیماتی که در کمیتة علمی همایش گرفته شد این بود که همایش صرفاً به دریافت مقالات، همت داشته باشد و از پذیرفتن چکیده خودداری کند چرا که در حوزة نقد آراء مسلماً تسلط و تحقیق وسیع‌تری الزامی است تا از تکرار مکررات و همچنین از پراکنده‌گویی جلوگیری شود. کمیتة علمی، مقالات رسیده را مورد داوری قرار داد و از بیش از 80 عنوان مقاله‌ای که به دبیرخانة همایش ارسال شده بود با داوری‌های تخصصی، در نهایت 20 عنوان مقاله مورد پذیرش قرار گرفت.

کمیتة اجرایی همایش نیز همان‌طور که پیشتر اشاره شد به مدیریت سرکار خانم دکتر نیره دلیر از اواسط سال 1395 آغاز به کار کرد و با برنامه‌ریزی دقیق سعی در هرچه بهتر برگزار کردن این همایش داشت. این کمیته با برگزاری بیش از 15 جلسه و طرح‌ریزی مقدمات این همایش کمک شایانی در برگزاری این همایش بر عهده داشتند. دریافت رتبة علمی – پژوهشی برای این همایش از ISC و ترتیب مقدمات برگزاری همایش همچون بحث پشتیبانی مالی از مقالات و ... از اقدامات این کمیته بود. از این رو مجموع کار گروهی پژوهشکدة تاریخ منجر به برگزاری این همایش گردید.

برنامه ریزی موضوعات نشست های 4 گانه همایش بر اساس محتوای مقالات دریافت شده انجام گرفت. چیدمان سخنرانان بر اساس کیفیت مقالات دریافتی و تعداد آنان  صورت گرفت. بسیار تلاش  شد که تنوع نظرات و گرایش های فکری در همایش رعایت شود. بدیهی است که در این نشست ها جای خالی موضوعات و نقد آرای صاحب نظرانی نیز احساس می شد که با توجه به عدم اخذ مقالات مناسب از آنها چشم پوشی گردید. انشالله می توان در نشست های آتی، با دعوت مجدد از پژوهشگران و حضور علاقمندانه ایشان در چنین همایش هایی جوانب بیشتری از  این موضوع را بررسی و ارزیابی نمود.

خوشبختانه همایش دولت و مردم در تاریخ ایران در فضایی کاملاً علمی و دانشگاهی انجام گرفت سخنرانان همایش که از صاحب نطران این حوزه به حساب می آیند  بدون جانبداری ایدئولوژیک به طرح مباحث پرداختند.

این همایش از طریق راه اندازی سایت مستقلی با آدرس http://dowlatmardom.ihcs.ac.ir و اطلاع رسانی منظم در سایت های برگزاری همایش، کانال های تخصصی تاریخ در تلگرام و انتشار پوستر در سراسر دانشگاه ها توانست مخاطبان مناسبی را از میان، پژوهشگران و علاقمندان رشته های مختلف علوم انسانی جذب کند. برگزار کنندگان همایش امیدوارند از ظرفیت به وجود آمده در جهت تشکیل شبکه کنشگران حوزه مناسبات دولت و مردم در سلسله نشست های بعدی استفاده مطلوب  نمایند.