گزارش نخستین نشست از سلسله نشست های علمی گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) با عنوان:
ابعاد تاریخی و حدیثی برادری رسول خدا و امیرالمومنین(ع)
سخنران: حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدرضا هدایت پناه
دبیر علمی: استاد حسین قاضی خانی
به مناسبت میلاد مسعود امیرالمومنین(ع) گروه تاریخ اسلام مجتمع عالی آموزش امام خمینی(ره) جامعه المصطفی نخستین نشست از سلسله نشست های علمی خود را در سال 1395 به موضوع بررسی ابعاد تاریخی و حدیثی برادری رسول خدا(ص) و امیر المومنین(ع) اختصاص داد. در این جلسه که در روز سه شنبه مورخه 31/1/1395 در سالن شهید عارف الحسینی مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) به همت گروه تاریخ تشکیل گردید در آغاز دبیر علمی جلسه استاد حسین قاضی خانی به معرفی سخنران جلسه جناب حجه الاسلام و المسلمین دکتر محمدرضا هدایت پناه پرداخت. دکتر هدایت پناه عضو هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دارای رتبه علمی دانش یاری می باشند که آثار متعددی از ایشان به چاپ رسیده است. از جمله این آثار می توان به كتاب حديث برادرى در سيره نبوى(ص) اشاره کرد که حاصل قريب به سه سال (80 - 78) تلاش است و توسط انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در قطع وزيرى و در 368 صفحه در سال 1383 به چاپ رسيده است. موضوع كتاب در باره پيمان برادرى مسلمانان (مهاجرين و انصار) با هم و به خصوص پيمان برادرى رسول خدا (ص) و اميرالمؤمنين (ع) است كه به دو بحث تاريخى و حديثى تقسيم و در نه بخش و يك خاتمه تهيه و تنظيم شده است. شایان ذکر است کتاب حدیث برادری در سیره نبوی در سال 1384 در هفتمين دوره کتاب بین المللی سال ولايت و نيز در هفتمين کتاب سال حوزه به عنوان کتاب برگزيده معرفي شد.
در ادامه در پی سوال دبیر علمی جلسه از سابقه تاریخی پیمان برادری و بسترها و عوامل شکل گیری و پیامدهای مواخات دکتر هدایت پناه بحث خود را اینگونه آغاز کردند که:
پس از روزهای سخت شعب ابی طالب، حضرت ابوطالب و حضرت خدیجه از دنیا رفتند و پیامبر دو حامی مهم خود را از دست داد و سبب شدت گرفتن آزار و شکنجه مشرکان بر مسلمانان شد. پیمان عقبه اول و دوم و اسلام آوردن مردم مدینه از یک سو پیروزی برای اسلام و ضربه ای مهم بر کفار قریش بود. زیرا با فراهم شدن مدینه برای هجرت مسلمانان به آنجا، مشرکان عملا بر مسلمانان دیگر تسلط نداشتند و اعلان حمایت همه جانبه مردم مدینه از پیامبر(ص) جبهه سختی در مقابل مکه به وجود آمده بود.
هجرت و اجتماع گروههاى مختلف مسلمان در مدينه هر چند با توجه به مطلب فوق آسایش و آزادی برای مسلمانان فراهم کرده بود، اما این اجتماع، با توجه به تفاوتهاى فرهنگى و اجتماعى و نزاعهاى قبيلگى گذشته مىتوانست نخستين جامعه اسلامى را از درون با بحران روبرو سازد. ولی با تدابير مهم پيامبر(ص) از جمله تأسيس نظام برادرى ميان مسلمانان در سال نخست هجرت اين زمينه بحران به فرصت و یكى از سازندهترين كارها در دوران رسالت تبديل شد.
سخنران در اين بخش به چگونگى اين رويداد مهم تاريخى صدر اسلام پرداخته و ابعاد تاریخی آن را از نظر اهداف و پيامدهاى سياسى، اقتصادى و فرهنگى آن تبيين كرده و تاثير عميق آن را در نظام اجتماعى مدينة النبى (ص) به تصویر کشید.
پس از بیان مباحث تاریخی استاد قاضی خانی دبیر علمی نشست با سوال از مصادر و منابع حدیثی پیمان برادری رسول خدا(ص) و علی(ع) نظر عالمان و اندیشمندان اسلامی را در این مساله جویا شد؟ که دکتر هدایت پناه اینگونه پاسخ دادند که: از زيباترين صحنههاى اين رويداد مهم تاريخى، پيمان برادرى ميان رسول خدا (ص) و على (ع) بود كه مسلمانان جايگاه مهم سياسى و معنوى اميرالمؤمنين (ع) را نزد پيامبر (ص) مشاهده كردند؛ موضوعى كه پيوسته از سوى دشمنان آن حضرت و افراطيون اهل سنت ناخوشايند و مورد انكار قرار گرفته است. ایشان در اين بخش با استناد به کتاب خویش كه بخش زيادى از كتاب را به خود اختصاص داده است به تبیین نظر علماى شيعه و اهل سنت پرداخت. از نظر علماى شيعه بحث چندانى در اين باره نیست، چرا كه به اتفاق، آنان اين موضوع را قبول داشته و از قرن های نخست تا زمان های متاخر حدیث برادری رسول خدا(ص) و علی(ع) را از طریق اهل بیت و اصحاب پیامبر(ص) در منابع خود نقل و ثبت کرده اند به طوری که این روایات 62 روایت با اسناد مستقل و غیر تکراری است. موضوع برادری رسول خدا(ص) و علی(ع) از منظر منابع و علمای اهل سنت بخش فراوانی از کتاب را به خود اختصاص داده است. براى نويسنده اين سؤال مطرح بود كه اولاً تمام علماى اهل سنت اين موضوع را نپذيرفتهاند يا عدهاى از آنان؟ ثانياً آن گروه از علماى اهل سنت كه احاديث اين موضوع را تضعيف كرده و آنها را احاديثى ساختگى تصور كردهاند آيا حقيقتاً از نظر علمى به اين نتيجه رسيده بودند يا خير؟ براى اين كه بحث به نتيجه برسد بايستى زبان مشترك حاصل مىشد. از اين رو در این تحقیق روش خود را بر اين اساس نهاده كه براى نقد و بررسى احاديث مؤاخات، به تمام اصول و قواعد رجالى و حديثى اهل سنت پايبند بوده و آنها را بپذيریم تا معلوم شود آيا با چنين فرضيهاى ما نيز به همان نتيجه يعني تضعيف و ساختگى بودن اين احاديث خواهيم رسيد يا خير؟
اين حق براى مخالفان محفوظ بود كه نقل اين موضوع را دليل بر صحت آن ندانند. بنابراين، براى اينكه بحث كاملاً علمى و مثمر ثمر باشد مراحل مختلفى بايستى طى مىشد كه به طور خلاصه عبارتند از:
1. مواخات پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) در کتب اهل سنت از قرن دوم تا قرن نهم ثبت و نقل شده است.
2. تعداد احاديث اين موضوع كه به طريق مختلف از اصحاب رسول خدا (ص) روايت شده 58 روایت غیر تکراری و با اسناد مستقل است.
3. نظرات علماى اهل سنت در باره اين موضوع جمع آورى شد. افراد قابل توجهى از آنان كه از محدثان، مورخان ، فقیهان و دیگر دانشمندان اهل سنت است و تعدادشان نزديك به چهل نفر مىرسد احاديث اين موضوع را صحيح و پيمان برادرى رسول خدا (ص) و على (ع) را تاييد كرده اند. تعداد 9 نفر نیز از مورخان در این باره اظهار نظر صریح نکرده ولی ظاهر سخنان آنان تلقی به قبول است.
4. گروهى نيز تمام اين احاديث را ضعيف و اين موضوع را کاملا رد کرده اند . این افراد عبارتند از: عمرو بن بحر جاحظ(م 255)، ابن حزم اندلسی(م 456)، ابن تیمیه حرانی (م 728)، ابن قیم الجوزیه(م 751)، ابن کثیر دمشقی(م 774) و زین الدین عراقی(م 806).
5. براى پاسخ به اين گروه دوم لازم بود تمام احاديث كه قريب به 58 روايت با اسناد مستقل مىبود از كتب اهل سنت استخراج شود. آنگاه با اصول پذيرفته شده آنان در رجال و علوم حديث، اسناد آن روايات مورد سنجش قرار گيرد كه نتايج به دست آمده در چند بخش بيان شده است. اين نتايج كه همراه با نمودارهاى مختلفى است نشان مىدهد كه حديث برادرى رسول خدا (ص) و على (ع) صرف نظر از تواتر آن نزد اهل سنت، تضعيف آن روايات، ادعايى است كه با اصول پذيرفته شده خود آنان صحيح نمىباشد. براى تبيين اين مطلب و پاسخ به تضعیف روایات بحثهاى مختلفى طرح و بيان شده که به اختصار چنین است.
تضعیف روایت به معنای ساختگی بودن آن نیست و قواعد کلی و جامعی وجود دارد که احادیث ضعیف را می تواند به مرتبه ای از قبول برساند و حدیث برادری رسول خدا(ص) و علی(ع) را شامل می شوند. از جمله: تواتر روایت، دارا بودن احادیث ضعیف به اصول، تبدیل ضعف به رتبه حسن به سبب کثرت طرق روایت، تایید احادیث ضعیف با متابعات و شواهد و نیز قانون تساهل و تسامح در مناقب و فضائل. اینها قوانینی است که علمای اهل سنت بارها از طریق آنها ضعف احادیث را اصلاح کرده اند. علاوه بر این قواعد در خصوص تضعیف راویان مواخات پیامبر(ص) و علی(ع) این تضعیفات به دو گروه تقسیم می شوند:
گروه نخست: برخی از راویان تضعیف شده در سلسله سند روایت مواخات پیامبر(ص) و علی(ع) دلیل ضعف آنان بیان نشده است و بر اساس قانون «لایقبل الجرح الا مبین السبب» هیچ تضعیفی بدون بیان دلیل آن پذیرفته نیست، این قضاوتها مردود و فاقد ارزش علمی است. این افراد 14 نفرند.
گروه دوم: گروهی دیگر از راویان که علت تضعیف آنان بیان شده است. موارد ضعف عبارتند از: تدلیس، اختلاط در نقل حدیث، روایت مقلوبات، غفلت و بی توجهی به علم حدیث، روایت احادیث منکر، تصرف در احادیث، مضطرب بودن حدیث، شرب خمر، مرسل بودن روایت، دروغگویی و حدیث سازی.
دکتر هدایت پناه با این بیان که تمام این موارد به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته شده به این نکته اساسی اشاره کرد که این تضعیفات همه در یک رتبه نیست و یک حکم ندارند. مطلب دیگر این که افرادی که این راویان را تضعیف کرده اند، قضاوتهای رجالی آنان مورد اعتراض خود علمای اهل سنت قرار گرفته است مانند تضعیفات ابن حبان که ذهبی او را به افراط گرایی در این باره متهم نموده و نیز برخی از این افراد علاوه بر این موضوع به تعصبات شدید بر علیه امیرالمومنین(ع) متهم هستند مانند جوزجانی. بنابراین از باب الکلام فی المجیز تضعیفات این افراد از اعتبار لازم برخوردار نیست. نکته مهم دیگر این که افرادی تضعیف شده از رجال صحاح اهل سنت هستند و تعداد این افراد 36 نفرند.
در پایان دکتر هدایت پناه به نقد و بررسی بخش دیگری از نظریه جاحظ، ابن حزم، ابن تیمیه و ابن قیم جوزیه پرداخت که خلاصه سخنان و ایرادات آنان عبارت است از :
تنها روایت مواخات علی(ع) و سهل بن حنیف صحیح است؛
روایت مواخات پیامبر(ص) و علی(ع) در صحاح نیست؛
فلسفه مواخات مهاجرین و انصار رفع نیازهای مادی مهاجرین بوده است؛
استعمال «اخوان» به مماثله و اشتراک در ملکات عقلیه و نفسیه نیاز دارد و کسی همپایه پیامبر(ص) نیست؛
اگر قرار بود کسی برادر رسول خدا(ص) شود آن شخص ابوبکر بایستی می بود.
دکتر هدایت پناه به تمام این موارد به اختصار پاسخ داد و تفصیل آن را به مطالعه کتاب ارجاع دادند. خلاصه آن که مطلب نخست روایت شاذ است و در مخالفت با روایت حداقل مشهور است و در مقام تعارض نمی تواند مورد استناد قرار گیرد. مورد دوم قانونی است که تنها ابن تیمیه آن را گفته و هیچ کس شرط پذیرش روایت را وجود آن در صحاح نگفته است. فلسفه مواخات بر خلاف نظر مخالفان تنها موضوع رفع نیاز مادی نبوده و در غیر این صورت بایستی فقرا و نیازمندان مهاجرین با ثروتمندان انصار پیمان برادری می بستند و غیر نیازمندان مهاجر با کسی پیمان برادری نمی بستند و این موارد همه مخالف واقع است. ابن حجر عسقلانی نیز این سخن این تیمیه را به شدت رد کرده و او را به عدم درک صحیح از فلسفه مواخات متهم نموده است. مورد آخر نیز مطلب روشنی است که هیچکس به رتبه و مقام رسول خدا (ص) نمی رسد، ولی بر خلاف نظر این گروه مماثله و اشتراک نسبی بوده است و اتفاقا بر اساس ایات قرآنی مانند آیه مباهله (انفسنا و انفسکم) و نص صریح پیامبر(علی منی و انا من علی) تنها امیرالمومنین(ع) دارای این شباهت و مماثله بوده است.
بخش پایانی این نشست به پاسخ گویی سوالات حاضران اختصاص داشت. از جمله سوالات این بود که آیا در منابع از برادری فرد دیگری با رسول خدا(ص) هر چند به صورت نادر سخنی به میان است یا خیر؟ که دکتر هدایت پناه در جواب چنین پاسخ دادند که در منابع و مصادر مطالعه شده غیر از علی(ع) نامی برای برادری با رسول خدا(ص) به میان نیست.
چاپ 
ارسال به دوست
