اصفهان از شهرهای مهم تاریخی و مراکز عمده شهری ایران است که از روزگار کهن موردتوجه بسیار بوده و در چندین دوره نیز به پایتختی ایران انتخاب شد. این شهر به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود که در مرکز ایران واقع‌شده، محل آمدوشد و تلاقی افکار و فرهنگ‌ها بوده و کانون شکل‌گیری مکاتب مختلف علمی و فکری و ادبی و هنری؛ ازاین‌رو علما، بزرگان و نخبگان بسیاری در این شهر پرورش یافتند و نامشان با نام اصفهان پیوند خورده است.

مزارشناسی و مزار نویسی یکی از حوزه‌های غنی پژوهشی در بررسی احوال و آثار علما و بزرگان و بیان جایگاه تاریخی و فرهنگی شهرها محسوب می‌شود و مجموعه‌های آرامگاهی اهمیت به سزایی دارند. در شهر اصفهان نیز گورستان‌های متعدد تاریخی و مقابر بزرگان از دیرباز موردتوجه بوده و به‌ویژه مزار مقدس تخت‌فولاد که محل دفن بسیاری از بزرگان و مفاخر علمی و فرهنگی است، جایگاه برجسته‌ای در میراث فرهنگی معنوی ایران اسلامی دارد. این گورستان تاریخی، در زمره گورستان‌های مهم ایران و جهان اسلام همچون قبرستان بقیع در مدینه منوره، قبرستان وادی‌السلام در نجف اشرف، گورستان باب‌الصغیر در دمشق و گورستان تاریخی شهر مقدس قم به شمار می‌آید و به وادی‌السلام ثانی شهرت دارد که همین امر نشانگر اهمیت و اعتبار تخت‌فولاد است.

 با توجه به وجود مجموعه‌ای ارزشمند از ابنیه و آثار معماری از دوره‌های مختلف تاریخی و نمونه‌های فاخر آثار هنری از قبیل خوشنویسی، حجاری، کاشی‌کاری، گچ‌بری و ...، در این آرامستان و جایگاه معنوی و زیارتی آن، نمادی شاخص از هویت ایرانی- اسلامی و جلوه‌ای از بارزترین دستاوردهای پیشین فرهنگی در اصفهان به نمایش در آمده است.

تخت‌فولاد، وادی‌السلام ثانی

تاریخ گورستان تخت‌فولاد با نام‌هایی که به این مکان اطلاق می‌شده، ارتباطی تنگاتنگ دارد. لسان‌ الارض که  اولین نام این منطقه محسوب می‌شود، در حال حاضر نام تکیه‌ای در شرق تخت‌فولاد است که برخی، تاریخ بنای این تکیه را دوره دیالمه بیان می‌کنند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار، محل رخدادهای مهمی بوده است؛ ازجمله آتش‌بازی معروف مرداویج پسر زیار در جشن سده 323 ق که به کشته شدن وی انجامید. از قدیم مردم در شب‌های جمعه برای عبادت و دعا در آنجا گرد می‌آمده‌اند. در همین تکیه مزار یوشع نبی، از انبیا و بزرگان بنی‌اسرائیل قرار دارد و وجود این مزار که بر مبنای گزارش‌های تاریخی در زمان دیلمیان موردتوجه و زیارت مسلمانان بوده، بیانگر پیشینه بالای تخت‌فولاد است. یادآور می‌گردد تخت‌فولاد از دوره الجایتو (703-716 ق) حاکم ایلخانی، یک گورستان محلی بوده است.

عارفان و زاهدان بسیاری، در سده‌های 5 تا 9 ق، در این ناحیه زوایا و عبادتگاه‌هایی ساخته بودند. در سده‌های 7 و 8 ق، شماری از عرفای بزرگ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند، در تخت‌فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان بابا رکن‌الدین عارف شیعی قرن هشتم بود که به جهت شهرت مقام عرفانی و معنوی وی، در دوره صفویه این مکان را مزار بابا رکن‌الدین نیز می‌نامیدند.

در سبب نام‌گذاری این گورستان به تخت‌فولاد، اقوال گوناگونی هست؛ ازجمله مزار بابا فولاد حلوایی از عرفای قرن دهم هجری متوفی به سال 959 ق.

تخت‌فولاد در زمان صفویه یکی از قبرستان‌های دوازده‌گانه اصفهان به شمار می‌رفت و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته‌شده بود که از آن جمله است: تکیه بابا رکن‌الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون‌آبادی.

در دوره‌های بعدی نیز تکایای و آرامگاه‌های دیگری به نام علما و بزرگانی که در این مکان مقدس به خاک سپرده می‌شدند ساخته شد و تا سال 1363 شمسی گورستان اصلی شهر اصفهان محسوب می‌شد. در حال حاضر 50 تکیه و مقبره در تخت‌فولاد وجود دارد و علاوه بر بناهای آرامگاهی، مساجد و آب‌انبارهای تاریخی و کاروانسرایی از دوره صفویه، جزو آثار تاریخی این مجموعه می‌باشند.

 شکل‌گیری گلستان شهدا در شرق تخت‌فولاد که مجموعه‌ای از تکایای قدیمی را شامل می‌شود، بر رونق معنوی و فرهنگی این مکان افزوده است و در حال حاضر بالغ‌بر 7400 شهید در 35 قطعه، آرام‌گرفته‌اند.

 تخت‌فولاد از گذشته مکانی جهت زهد و عبادت بوده و جایگاهی است که به گفته استاد علامه جلال‌الدین همایی: «بر صبر و حوصله ستمدیدگان ناکام می‌افزاید و از کبر و غرور خودخواهان می‌کاهد. آلام و مصائب حیات را تخفیف می‌دهد و روح انسان را تسلیت می‌بخشد».

دانشنامه و دانشنامه‌نویسی

دانشنامه واژه‌ای فارسی و معادل دایرة‌المعارف به عربی است و به کتابی اطلاق می‌شود که مجموعه‌ای کامل از اطلاعات علمی پیرامون موضوعی اختصاصی یا مسائل عمومی را شامل می‌شود. این اصطلاح برای اولین بار در ایران، در قرن چهارم هجری توسط ابن‌سینا برای «دانشنامه علایی» به‌کاربرده شد و این اثر گران‌سنگ اولین دانشنامه تدوین‌شده در اصفهان است.

با توجه به اینکه دانشنامه، حاوی اطلاعاتی جامع و درعین‌حال فشرده از یافته‌ها و دانسته‌های بشر پیرامون موضوعی خاص است در حوزه‌های مختلف علمی، دانش‌های گوناگون و عرصه‌های هنر و ادب و ...، دانشنامه‌های بسیاری تألیف و تدوین شده است.

 درباره پیشینه دانشنامه‌نویسی باید گفت اولین دانشنامه در روم باستان توسط شخصی به نام مارکوس ترنتیوس وارو، تألیف شد که به معرفی علوم آن زمان می‌پرداخت. البته برخی ارسطو را پدر دانشنامه‌نویسی می‌دانند؛ چراکه در آثارش، دانستنی-های گوناگون زمان خود را معرفی کرده است. برخی دیگر نیز اسپئوسیپوس فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون را نام می برند.

دانشنامه‌نویسی در جهان اسلام، با کتاب «عیون الاخبار» ابن قتیبه دینوری و آثار و کتبی با عناوین «جامع الفنون» و «جامع-العلوم» آغاز شده است. در ایران نیز که بخشی مهمی از جغرافیای جهان اسلام محسوب می‌شود، این سنت از دیرباز آغازشده است.

دانشنامه تخت‌فولاد

در اصفهان نیز همان‌گونه که در ابتدا به آن اشاره شد، با تألیف «دانشنامه علایی» توسط ابن‌سینا، اولین دانشنامه آن‌هم به فارسی نگاشته شد. اگرچه در طول زمان، کتب و آثار متعددی در علوم مختلف، تذکره و رجال و ...، در این شهر پدید آمده اما دومین اثر جامع علمی و پژوهشی با اِستاندارد دانشنامه‌ای، «دانشنامه تخت‌فولاد» است.

نظر به اهمیت و جایگاه آرامستان تخت‌فولاد که علاوه بر سابقه تاریخی و اهمیت زیارتی و معنوی، مدفن تعداد بی‌شماری از مفاخر دینی، علمی، فرهنگی هنری و ادبی و ...، ایران اسلامی است و همچنین دربردارنده مجموعه‌ای از ابنیه و آثار معماری و هنری است، اقدامات عمرانی و فرهنگی بسیاری از طرف شهرداری اصفهان به‌منظور حفظ و احیاء داشته‌های ارزشمند مادی و معنوی این مکان شریف انجام‌گرفته است. در همین راستا طرح تألیف و تدوین دانشنامه تخت‌فولاد به‌عنوان جامع‌ترین و کامل‌ترین اثر پژوهشی که تمام زوایای تخت‌فولاد را در برگرفته، در سال 1382 شمسی از طرف ایشان با مدیریت دکتر اصغر منتظر القائم، مدیر گروه تاریخ دانشگاه اصفهان ارائه‌شده و از آن زمان به بعد و با همراهی و همکاری هیأت مؤلفان که 90 نفر از محققان و اساتید و پژوهشگران حوزه و دانشگاه می‌باشند، مدخل‌های آن به نگارش درآمده است.

 این اثر گران‌سنگ در 4 جلد پیش‌بینی‌شده و جلد اول که از حروف آ- ج را شامل می‌شود، با 331 مدخل، در مهرماه 1389 با حضور جناب آقای دکتر حداد عادل رونمایی شد. جلد 2 نیز با 435 مدخل از حروف چ- ش در سال 1391 و جلد 3 با 345 مدخل، از حروف ص-گ در سال 1392 ش و جلد چهارم با 420 مدخل از حرف ل- ی در سال 1394 ش به زیور طبع آراسته گردیده است.

در ضمن این چهار جلد به شرح خدمات علمی و فرهنگی و معنوی خانواده‌های علمی بزرگی در ایران و اصفهان پرداخته‌شده است که خود سند افتخاری برای جهان اسلام و تشیع است. ازجمله این خاندان‌ها می‌توان به خاندان‌های روضاتی، کلباسی، نجفی، خاتون‌آبادی، شیخ‌الاسلام، صدر عاملی، صدیقین، طباطبایی، علوی عاملی، فقیه ایمانی، فقیه احمدآبادی، قدسی، خوانساری‌ها، میر محمدصادقی‌ها، سادات بهشتی، نوری مازندرانی و غیره اشاره کرد.
همچنین در این چهار مجلد به زندگی‌نامه، خدمات و رشادت‌های بیش از 220 نفر از سرداران شهید دوران دفاع مقدس و تمامی جنبه‌های معنوی، معماری و تاریخی این مزارستان پرداخته‌شده و مشخص گردیده است.