چکیده

در نوع رهبری امام باقر(ع) تمام شاخصه­ های ذاتی و اکتسابی ایشان، سبک­ های رهبری آمرانه، مشارکتی، متقاعد­کننده و تفویضی به گونه­ ای منظم دخیل است. علاوه بر آن، موقعیت درون سیستم رهبری شونده یعنی تشیع، بر نوع رهبری امام باقر(ع) تأثیر داشته است. در این نوع رهبری علاوه بر نقاط مشترک، شاخصه­ های متمایزی از سبک رهبری ایشان با الگو­های نظری مطرح نیز وجود دارد.

این شاخصه­ ها در برخی ویژگی­ های شخصیتی نظیر علم و عصمت، خط­ مشی­ ها و اصول حاکم بر سبک­ های آمرانه و تفویضی رهبری ایشان، در توجه به موقعیت بیرون از سیستم تشیع، علاوه بر وضعیت درون نظام  رهبری حضرت و... قابل بررسی است.  گویا وجود این شاخصه­ های متمایز در اصول رهبری و مواردی از جزئیات، به تفاوت دو مفهوم یا واژه «رهبری» و «ولایت» مرتبط است.

کلیدواژگان

امام باقر(ع)؛ نظام تشیع؛ سبک آمرانه؛ سبک تفویضی؛ سبک مشارکتی؛ سبک متقاعد کننده؛ موقعیت

 

مقدمه

 

اگر چه مسأله دوران رهبری سیاسی ائمه معصومین(ع)، زیر غباری از شایعات اموی و عباسی پوشیده ماند اما هرگز اهمیت و ضرورت آن نوع رهبری در آثار و احوال امامان شیعه مخفی نبود. بررسی شیوه رهبری امام باقر (ع) می­تواند پاسخگوی بخشی از شبهات و نارسایی­های تبیینی مرتبط با آن عصر و  راه­گشای برخی نیازهای علمی در عصر حاضر باشد. این پژوهش بر آن است که آغازی برای بهره­مندی از چگونگی و شیوه رهبری امام باقر (ع) در نظام تشیع باشد.

 

سوال اصلی تحقیق آن است که امام باقر(ع) به چه شیوه­ای جامعه تشیع را رهبری کردند؟ در پاسخ این فرضیه مطرح می­شود که امام باقر(ع) از طریق صفات شخصی خود و با توجه به خصوصیات خُلقی شیعیان و موقعیت خاص تشیع در آن عصر؛ رهبری نظام تشیع را اعمال می­کردند.

 

شیوه رهبری امام باقر(ع)  دارای مبانی، اصول و اهداف ویژه­ای است که تحلیل آن در نحوه هدایت جامعه تشیع از زوایای مختلفی قابل پی­گیری است. نوشتار حاضر، این موضوع را در سه عنوان سازماندهی نموده است: 1) صفات شخصیتی امام باقر(ع) و نقش آن در شیوه رهبری جامعه تشیع 2) شاخصه­های اخلاقی شیعیان در آن عصر و نقش آن در شیوه رهبری نظام تشیع 3) اوضاع سیاسی- اجتماعی  جامعه شیعه  و نقش آن در شیوه رهبری امام باقر(ع). اما پیش از تبیین آنها، ارائه چارچوب تحلیلی برای ورود به بحث اصلی لازم به نظر می­رسد.

 

 

 

الف ) چارچوب تحلیلی

 

دانشمندان برای تبیین شیوه رهبری بهینه در یک نظام قاعده­مند و علل و عوامل مؤثر بر آن، تلاش­های زیادی کرده­اند. آنچه تا کنون از حاصل تئوری­های نظری در این رابطه بدست آمده و می­تواند در بررسی مسألة پژوهشی پیش­رو کارآیی داشته باشد، تحت عناوین زیر بررسی می­شود:

 

1. نظریه­های معطوف به خصوصیات جسمی و فکری رهبری

 

برخی از نظریه­پردازان در بررسی شیوه­ها و علل رهبری بهینه، آن ­را در چارچوب خصوصیات شخصیتی شخص رهبر مطرح می­نمایند. از نظر افرادی چون رالف استاگدین؛ صفات رهبری نظیر قد، وزن، سلامتی مزاج و قیافه، از ویژگی­های جسمانی مساعد برای رهبری مطلوب و کارآمد است. همچنین رهبر باید صفاتی چون اعتماد به نفس، اخلاق اجتماعی، اراده قوی، تفوّق (تمایل به قدرت و تسلط بر دیگران) و تموّج شخصیت (نشاط، خوشرویی، پرحرفی، ابتکار، قدرت، بیان و...) را به میزان لازم  در خود نهادینه کرده باشد (اقتداری، 1337 ، 237-234).

 

نظریه­های رفتار رهبری نیز در این مجموعه دیدگاه­ها جای می­گیرد. در این تئوری­ها تلاش بر این است که مشخص شود رهبران موفق چه کارهایی انجام می­دهند که خود شامل دو رهیافت رفتاری عمده می­شود:

 

1-   رفتارهای کارگرا؛ که در آن وظیفه­مداری و تأکید بر قانون و ضابطه در رفتارهای رهبر موفق، اصل است.

 

2-   رفتارهای مردم گرا؛ که در آن ملاحظات زیردستان بر اساس روابط انسانی بیشتر مورد توجه رهبر قرار می­گیرد (رضائیان، 1379، 219).

 

در واقع نگرش رهبری در مورد منشاء قدرتش است که موجب شیوه رفتار و نوع تفکر او می­شود، این­که آیا به عنوان یک مقام رسمی قدرتش همواره محفوظ است یا نیاز به حمایت پیروان خود در حفظ قدرت دارد (همان).

 

اگر بخواهیم فقط از این چارچوب در بررسی شیوه رهبری امام باقر (ع) استفاده کنیم، تنها صفات ذاتی و اکتسابی امام باقر (ع) و رفتارهای ناشی از آن، در نوع رهبری حضرت مورد تحلیل قرار می­گیرد.

 

2. نظریه­های معطوف بر موقعیت رهبری

 

این نظریه­ها به موقعیت و فضای خاصی که شخصیت رهبری در آن شکل می­گیرد و نقش آن در بررسی علل و شیوه رهبری بهینه، توجه دارد. موقعیتی که فقط به وضعیت درونی سیستم رهبری مرتبط می­شود، نه محیط بیرونی آن؛ و لذا اختلاف در چگونگی رهبری هم از این منظر با بررسی متغیرهای متعددی چون محیط سیاسی و اجتماعی درون سیستم، نوع کار و موضوع رهبری و کلیه عوامل درونی مؤثر در نحوه رفتار و روابط متقابل افراد، از جمله رهبر و پیروانش ارزیابی می­شود (اقتداری، 8-237).

 

اگر از این منظر بخواهیم رهبری امام باقر(ع) را تحلیل کنیم تنها به نظام مورد رهبری حضرت یعنی وضعیت نظام تشیع در آن عصر و موقعیت سیاسی اجتماعی شیعیان  پرداخته می­شود.

 

3. نظریه­های معطوف به سه عنصر رهبری، موقعیت و خصوصیات خُلقی پیروان

 

برخی از دانشمندان دو عامل یاد شده را می­پذیرند اما کافی نمی­دانند. به نظر آنها علاوه بر آن دو، خصوصیات فردی و گروهی کسانی که رهبری در میان آنها صورت می­گیرد نقش مهمی در تبیین رهبری بهینه و شیوه­های آن دارد. لذا طرز تفکر، نوع انگیزه و شخصیت افرادی که تحت رهبری قرار می­گیرند عامل مؤثری است که نباید از آن غفلت کرد. به نظر این گروه تدوین نظریه جامع رهبری بدون بررسی توأم این سه عامل امکان پذیر نیست: 1- صفات شخصی رهبر 2- خصوصیات خلقی پیرو و سایر افراد گروه 3- موقعیت خاص رهبری که در آن روابط متقابل میان رهبری و سایر افراد گروه شکل می­گیرد (همان، 239). تانن بام و اشمیث (1986م) از جمله طرفداران این دیدگاه هستند. به نظر آنها بهترین راه رهبری و هدایت وجود ندارد بلکه شرایط متفاوت، شیوه­های مختلف رهبری را طلب می­کند و لذا در تعیین شیوه رهبری مناسب، رهبر نه تنها باید استعدادهای درونی خود، بلکه زیردستان و موقعیت را نیز  مد نظر قرار دهد (خورشیدی، 1382، 163).

 

4. سیستم سیاسی

 

برای فهم وضعیت یا پدیده­ای سیاسی می­توان آن­را در درون یک نظام سیاسی منسجم و مرتبط قرار داد و با تجسم اجزای مختلف و نظام­مند، پدیده مدّ نظر را در درون آن تحلیل نمود. مسأله اصلی در شیوه تحلیل سیستمی شیوه تحکیم، استحکام، تحول یا زوال نظام سیاسی است (بشیریه، 1386، 65). نظام سیاسی دارای اجزای متعددی است:

 

1-   ورودی­ها یا داده­های نظام که عبارتند از منابع ارزشی، منابع مالی، منابع انسانی  و منابع اطلاعاتی آن نظام؛

 

2-   فرایند یا جریان عمل که به شیوه و مراحل جذب، نگهداری، بهسازی و آموزش در سازمان می­پردازد؛

 

3-  خروجی­ها یا ستاده که کالاهای به دست آمده از فرایند را در چهار حوزه منافع فردی و منافع نظام و منافع جامعه و منافع جهانی مورد دستیابی قرار می­دهد؛

 

4-   بازخورد که به ستاده با داده بر اساس چهار عامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می­پردازد؛

 

5-  محیط که در این جا محدودیتی ندارد و همه عوامل خارج از نظام را که بر تمامی یا بخشی از نظام تأثیرات بالقوه دارد، در بر می­گیرد (خورشیدی، 1382 ،29).

 

تشیع در عصر اموی اگر چه بر مسند رسمی حکومت نبود اما به شکل نظام­مند در جامعه حضور و فعالیت داشت. نظام تشیع مانند هر نظام دیگری از عناصری تشکیل شده که به گونه­ای هدفمند با هم در ارتباطند:

 

1) ساختار اجتماعی تشیع که به روابط میان شیعیان اشاره دارد. یعنی ساختار هنجاری تشیع که به ارزش­ها و هنجارها و انتظارات تشیع توجه دارد و ساختار رفتاری که به رفتار واقعی و کنش­های متقابل میان شیعیان می­پردازد؛

 

2) منابع انسانی که همان شیعیان هستند؛

 

3) محیط عنصر دیگر است که به ویژگی­های خاص نظام تشیع اشاره دارد؛

 

4) هدف در نظام تشیع توسعه و تعمیق آموزه­های ائمه معصومین و تحویل حکومت از موضع ناحق آن به محل حق به زعامت امام باقر (ع) می­باشد؛

 

5) تکنولوژی که به وضعیت علمی نظام تشیع عصر امام باقر(ع) می­پردازد.

 

همچنین نظام تشیع دارای اجزایی است که در هر نظام هدفمند یافت می­شود: داده­های این نظام اعتقادات شیعیان، وضعیت مالی و امکانات رفاهی و اوضاع علمی آنها را تبیین و بررسی می­نماید. فرایند عمل تشیع، جزء دیگری است که به چگونگی، مراحل، نوع جذب، نگهداری، آموزش و کاربرد همان داده­ها جهت تحقق اهداف اشاره دارد. جزء دیگر، ستاده­های نظام تشیع در آن عصر است که به آنچه در این نظام و از آن حاصل آمده، بهره­وری­های حاصل در سطوح فردی، داخلی نظام تشیع، جامعه و حتی در گستره جهانی می­پردازد. جزء بعد بازخوردهای نظام است که در این نظام داده­های مذکور با ستاده­ها، بر اساس عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مورد تطابق و ارزیابی قرار می­گیرد و عنصر آخر محیط می­باشد، جزیی که خارج از سیستم است و اوضاع و احوال دوران نظام تشیع در عصر امام باقر(ع) را شامل می­شود. محیط بیرونی نظام تشیع از لحاظ فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و علمی و نوع ارزش­های حاکم، وضعیتی داشته که نظام تشیع از آن یا بخش­هایی از آن نیز متأثر بوده است.

 

در این پژوهش مجال بررسی نگرش سیستمی یا پرداختن به تمام عناصر، ورودی­ها و خروجی­های نظام تشیع نیست. از طرفی قصد اصلی در اینجا پرداختن به شیوه رهبری امام باقر(ع) در نظام تشیع آن عصر است و لذا از موارد مذکور نه به گونة مجزا و مستقل که شرح نظام تشیع را در پی دارد، بلکه در راستای بررسی سؤال و فرضیه پژوهشی حاضر استفاده خواهد شد.

 

5. تمایز رهبری اسلامی از دیگر گونه­های رهبری

 

به طور واضح، رهبری در آموزه­های اسلام خاصه آنچه که توسط امام معصوم صورت می­گیرد با رهبری در موارد مذکور و امثال آن، تفاوت­هایی اساسی دارد. لذا استفاده از  چارچوب­های ذکر شده به شرط توجه به آن شاخصه­های خاص، قابلیت تبیین و کارایی را خواهد داشت. این شاخصه­ها عبارتند از:

 

اهداف کلی اسلامی:اهداف تعیین شده توسط رهبر، تنها از اهداف و مصالح گروه تحت رهبری نشأت نمی­گیرد بلکه در پرتو اهداف کلی اسلام شکل می­گیرد.

 

وفاداری :رهبری اسلامی و پیروان او نسبت به خداوند متعال متعهد و وفادارند و تعهد آنها نسبت به یکدیگر هم در راستای  وفای به عهد الهی بروز پیدا می­کند.

 

التزام به شریعت و اخلاق اسلامی: رهبری اسلامی نمی­تواند در موقعیتی برتر از التزام به اجرای واجبات و ترک محرمات باشد. هرگونه تخلف از احکام شریعت او را از موضع رهبری به زیر می­کشاند.

 

رهبری امانت الهی است و رهبری اختیارات خود را همانند امانتی از سوی خداوند اعمال می­کند (هاشم الطالب، 1380، 71).

 

 

 

ب) صفات شخصیتی امام باقر(ع) و نقش آن در شیوه رهبری جامعه تشیع

 

از لحاظ ظاهری ایشان دارای خصوصیات جسمی سالم و متناسب برای رهبری بودند. برای نمونه، جابر از رسول الله (ص) روایت می­کند که امام باقر (ع)، نام و شکل و شمایلش همگون با پیامبر(ص) است (کلینی، 1388، باب مولد ابی­جعفر، حدیث 2). همچنین ابن شهر آشوب در مناقب آورده که: "امام پنجم معتدل القامه ، دارای چهره­ای جذاب و موهای مجعد رنگ گندمگون، خال هاشمی بر گونه و خال سرخ رنگ بر بدن سفید، مناسب الاعضاء، خوش صدا و گردن سفید داشتند"(ابن­شهر آشوب، 1412، ج4، 227).  اما سیرت یا خصال رفتاری ایشان مانند هر امام معصومی یک­سری شاخصه­هایی دارد که از وجوه مشترک و بسیار مؤثر در کیفیت رهبری این بزرگواران است. یکی از این شاخصه­ها، عصمت رهبر است. وقتی رهبری از گناه و خطا در عقاید، فرامین و رفتار مرتبط با مسائل رهبری مصون باشد بی تردید از نظر هر تئوری­پرداز عاقل و منصفی قابلیت و یژه­ای برای رهبری خواهد داشت.

 

اگر چه برای برخی رهبری الهی به دلایلی غیر قابل فهم است اما عصمت امام ریشه در منشأ رهبری ایشان دارد و تعیین و تشخیص این شاخصه رهبری، تنها در جایگاه خداوند متعال است و از افعال الهی محسوب می­شود (جوادی آملی، 1387، 25 ). پس رهبری و ولایت سیاسی مسلمانان از سوی خداوند منصوب می­گردد و در این صورت نپذیرفتن امام منصوب از سوی خداوند، تبعاتی نظیر عدم قبولی اعتقاد به اسلام و حتی عدم قبولی مهم­ترین عبادات را به همراه دارد. لذا در اصل صلاحیت و ضرورت رهبری امام باقر (ع) آنچه در سیستم تشیع نهادینه می­شود، وجود رابطه­ای طرفینی میان دو موضوع پذیرش رهبری سیاسی و اطاعت از خداوند است، سوی دیگر این رابطه آن است که کسی با عنوان رهبری نمیتواند معصیت خداوند را مرتکب شود (کلینی، 1388، ج2، 74).

 

شاخصه دیگر، علم لدنی امام باقر (ع) در مسائل مربوط به رهبری ایشان و گستره وسیع آن است. این علم تمام معارف دینی و نیازهای مردم و هر آنچه در امر تعلیم، تربیت، هدایت و اداره جوامع انسانی لازم است را شامل می­شود (مکارم، 1375، ج9، 117) و لذا علوم مرتبط به کیفیت بهینه و کارآمد مدیریت و رهبری در نظام تشیع را نیز در بر می­گیرد. علم امام باقر(ع) که خود ملقب به شکافنده علوم هستند، با منابعی نظیر آگاهی کامل از قرآن مجید، وراثت از پیامبر، ارتباط با فرشتگان، القای روح القدس و نور الهی پیوند می­خورد (همان، 134-109).

 

همانطور که در تئوری­های نقش شخصیتی رهبر مطرح شد، امام (ع) علاوه بر عصمت و علم لدنی دارای شاخصه­های دیگری به صورت ذاتی یا اکتسابی نیز بوده که رهبری ایشان را از دیگران متمایز می­کند. شجاعت، علاقه و دلسوزی نسبت به مردم، اخلاص، نیکوکاری و احسان درباره دیگران، نرمش، حسن­خلق، امانت داری، صدق گفتار، پایبند بودن به پیمان­ها، توکل مطلق بر خداوند و پیروزی بر آزمون­های سخت از جمله این شاخصه­هاست (مکارم، 1375، ج9، 158). خصائل سه گانه امامت یعنی پارسایی که او را از حرام باز دارد، بردباری که با آن خشم خود را مهار کند و همچون پدری مهربان، خوش­رفتاری با کسانی که بر آنها رهبری می­کند از دیگر شاخصه­های شخصیتی رهبری امام باقر(ع) است (کافی، ج1، 285).

 

در تئوری­های رفتار رهبری دانستیم که دو نوع رهبری، مردم­گرا و قانون­گرا وجود دارد اما شاخصه­های رفتاری امام باقر(ع) در این نوع نظری رهبری چگونه است؟ اگر قانون به ضوابط تصویب شده توسط بشریت معنا شود که همین­طور است، رفتار رهبری  امام باقر(ع) نه فقط مردم­گرا و نه تنها قانون­گرا است بلکه رفتار رهبری ایشان بر اساس قانون الهی و آموزه­های اسلام سازماندهی شده است که در آن هر دو نوع مردم­گرایی و ضابطه­مندی  به میزان سفارش در اسلام و مورد نیاز نظام تشیع  به کار برده می­شود. آثار برجسته­ای از نوع رهبری امام به واسطه صفات شخصیتی ایشان در سازمان­دهی نظام تشیع و پرورش نخبگان فرهنگی و اجتماعی نمایان شد که با دیگر شیوه­های رهبری ایشان برای بنا و پرورش یک نظام فرهنگی - اجتماعی  بهینه کامل گشت.

 

نمونه هایی از سبک رهبری  امام باقر (ع)

 

1- نمونه­های سبک رهبری آمرانه امام باقر(ع) بیشتر در مواقفی بروز می­کند که  هدایت نظام تشیع و افراد زیر مجموعه را از باب  امر به واجبات و نهی از منکرات عهده دار می­شوند. این نوع رهبری آمرانه، هر زمینه­ای اعم از اعتقادی - معرفتی، سیاسی - حکومتی، مسائل اقتصادی و نظامی و فرهنگی را شامل می­شود. ایشان در عرصه اقتصادی شیعیان را امر به زکات می­کنند که ندادن آن به معنای عدم اقامه نماز است (کلینی، 1388، ج3، 506).  از به دست آوردن مال از طریق ربا و دزدی بیت­المال و خیانت به شدت نهی می­کنند تا جایی که صدقه  و حج با این اموال پذیرفته نخواهد شد (صدوق، امالی، 1414، 359) و خطاهایی چون رشوه گرفتن در داوری را به منزله کفر به خدا و پیامبر دانسته و نظام تشیع را از ورود این منابع مالی پرهیز می­دارند (کلینی، 1388، ج5، 26). ایشان در عین این که در رهبری سیاسی خود پیروان را  امر به صدقه می­کنند و آن­را موجب حفظ اموال از گزند حوادث و درمان بیماری­ها می­دانند (حر آملی، 1411، ج9، 231) همین صدقه را بر صاحبان مشاغل و صاحبان جسم و عقل سالم در مجموعه نظام تشیع یا خارج از آن جایز نمی­دانند (همان).

 

در عرصه علمی- عقیدتی  نیز سبک رهبری امام باقر(ع)  به گونه­ای است که مردم نسبت به ضوابط الهی و ضرورت اطاعت از آن آگاه و عامل باشند. ایشان بازخورد و ارزیابی علمی نظام تشیع یا طریق تشخیص راه حق و قضاوت را مختص به آموزش از سوی اهل بیت می­دانند (همان، 392)؛ امر به مذاکره دانش با اهل دین و اهل ورع می­نمایند (کلینی، 1388، ج1، 41) و زکات دانش را آموزش آن به بندگان خدا معرفی می­کنند (کلینی، 1388، ج1، 41). از آموختن علم به خاطر فخر فروشی و مجادله با نادانان و جلب توجه مردم به شدت نهی می­فرمایند (همان، 47) و ضوابط علمی­نظیر توقف در شبهات (همان، 50) و تکلم در آنچه می دانیم و پرهیز از سخن در آنچه نمی دانیم (همان، 43)، آموختن دانش به دیگران ، عمل به دانش (همان، 41) را در نظام تشیع به سبک آمرانه نهادینه و رهبری می­کنند.

 

سبک رهبری امام باقر(ع) در باب اوامر و نواهی سیاسی در هاله­ای از محدودیت­های  محیطی بود که بیشتر از خارج از نظام تشیع اعمال می­شد. با این حال امام باقر(ع) در عرصه مسائل سیاسی نیز ضوابطی را برای شیعیان خود معین می­نماید: ایشان رهبری گذشتگان و آیندگان را وظیفه اهل بیت عصمت می­داند (خوارزمی، 1414، ج4، 206) و حاکمان را به تقوای الهی امر می کند (تاریخ مختصر دمشق، ج23، 77) و پیشوایان ستمگر و پیروان او را گمراه و دور از راه حق می­داند. بدترین افراد در مکتب ایشان کسانی هستند که مردم از ترس به آنها احترام بگذارند (حر آملی، 1411، ج16، 24). امام باقر (ع) رابطه میان حاکمان و مردم را از نوع رابطه میان پدر و فرزند معرفی می کند (مختصر تاریخ دمشق، ج23، 77).

 

رهبری سیاسی امام باقر(ع) در نظام تشیع ضوابط اخلاقی را نیز در پی دارد. ایشان اخلاق خوب و نرم­خویی با مردم را هم­سنگ دریافت تمام خیر و خوبی معرفی می­کند (حلیه الاولیاء، ج3، 187) و شیعیانش را از عیب­جویی و آزار مردم نهی می­نمایند (تاریخ مختصر دمشق، ج23، 86) و به ورع و حفظ زبان امر و  از دست درازی به  ناشایسته­ها باز می­دارند (تفسیر عیاشی ، ج1، 68).

 

در مثال­های مذکور ایشان از باب خیر­خواهی و پدرانه دستورهای آمرانه خود را به نظام تشیع اعلام داشته و لذا معمولاً نهی یا امر این رهبر با ارائه دلیل و تبیین همراه است و این از تفاوت­های اصلی رهبری آمرانه در تئوری­های رهبری و سبک رهبری خاص ایشان است. به­علاوه امام باقر(ع)  تنها از این روش در رهبری بهره نمی­برند بلکه بخشی از نظام رهبری ایشان در سیستم تشیع این­گونه است.

 

2- از روش­های رهبری امام باقر(ع) سبک متقاعد کننده ایشان در مدیریت امور و برخورد با پیروان و حتی مخالفین خارج از سیستم تشیع است. در این روش امام با بینش و دانش و صفات اخلاقی ارزشمندی نظیر بردباری و صبر، رهبری مردم را پی می گرفت. مثالی از نحوه ورود یک فرد به نظام تشیع با این سبک رهبری حضرت، قابل توجه است: مردی از اهل کتاب به این رهبر هجوم آورد و او را با سخنانی متهم کرد. تو بقره هستی! امام با ملاطفت و چهره­ای خندان به او گفتند: نه من باقر هستم. مرد گفت: تو فرزند زن آشپز هستی! امام با تبسم فرمودند: این شغل او بوده است. مرد گفت: تو فرزند زنی سیاه رنگ و هرزه بوده­ای! امام با ملاطفت فرمودند: اگر تو راست می­گویی خداوند آن زن را ببخشد و اگر تو دروغ می­گویی خداوند تو را ببخشد. مرد از اخلاق امام متعجب و شیفته آن شد و در همان مجلس اسلام آورد و طریق اهل بیت را پیش گرفت (خوارزمی، 1414، ج4، 224).

 

نمونه­ای دیگر از سبک رهبری متقاعد کننده هنگامی است که عبد­الملک در ارتباط با کفار دچار معضلی حکومتی می­شود و از ایشان استمداد می­طلبد. زمانی که سکه­های ممالک اسلامی با حاشیه­های نصرانی رومی مزین به کلمات پدر، پسر و روح القدس شده بود. پادشاه روم با تغییر حاشیه­ها در ممالک اسلامی به شدت مخالفت نمود و از عبدالملک خواست که آن­را به حال اول برگرداند که در غیر این صورت بر روی سکه­ها دشنام به پیامبر اسلام را نقش می­زند. امام در این هنگام، بهترین رهبر و هدایت­کننده این معضل به سوی صلاح بود و در نتیجه عبدالملک مشکل سیاسی خود را با ایشان مطرح نمود. امام رهبری اقناعی خود را اعمال نموده و به او فرمودند:

 

کارها را دشوار نگیر. نظر من این است که از اهل فن بخواهی برایت درهم و دینارهای بسیاری بسازند که بر یک طرف آن شعار توحید و بر طرف دیگر آن محمد رسول الله نقش ببندد و بر مدار آن نام شهری که سکه در آن ساخته شده و تاریخ ساخت آن نوشته شود. سپس درباره برخی خصوصیات دیگر سکه رهنمودهایی ارائه دادند و به عبدالملک فرمودند از مردم بخواه که از این به بعد با این سکه­ها معامله کنند و مبادله اقتصادی با سکه­های رومی را ممنوع و دارای مجازات اعلام نماید. این کار انجام شد و در نتیجه پادشاه روم با دیدن رواج سکه­های اسلامی از عملی کردن تهدید خود منصرف شد.

 

3- نمونه­ای از سبک رهبری مشارکتی امام باقر(ع) نیز در آنجا که اعضای نظام تشیع را به همراهی خود فرا می­خواندند قابل تبیین است. ایشان از مردم نظام یا شیعیان خواستار یاری رساندن رهبر حتی با بیان خود، بودند (مجلسی، 1385، ج2، 135) و حقوق مردم، از جمله حق مردم بر والی در تقسیم مساوات بیت­المال و رفتار به عدل و داد در میان زیردستان خود را معرفی می­کردند (مجلسی، 1385، ج27، 244). ایشان اصلاح در میان مردم را لازم و در درجه اول منوط  به اصلاح حاکمان و فقیهان می­دانند (صدوق ،الخصال، 1387، ج1، 65 ).

 

امام باقر(ع) در رهبری سیاسی خود اگرچه به حکم الهی برای انتصابش مفتخر است اما برای نقش و حضور مردم یا اعضای نظام تشیع زیر بیرق امامت، اهمیت ویژه­ای قائل است. در این سبک رهبری مردم در فعالیت­های سیاسی و اجتماعی عمل خود را به قرآن عرضه می­دارند (مستدرک الوسایل، ج1، 460).  تقوا و اطاعت از خداوند (کلینی، 1388، ج2، 74)، از خود گذشتگی مردم در راه ولایت، عشق ورزیدن به یکدیگر در مسیر مودت اهل بیت (رهبر)، فراهم کردن خیر و برکت برای همدیگر، ایجاد امنیت برای همراهان، عدم ارتباط با آنهایی که کینه به اهل بیت دارند و عدم ستایش دشمنان اهل بیت (مجلسی، 1385، ج65، 168)، عدم سوء استفاده از قدرت (کلینی، 1388، ج2، 234)، از تجلیات نقش امت اسلامی و حضور نظام­مند تشیع در زیر لوای رهبری امام باقر(ع) و استفاده سبک رهبری مشارکتی ایشان است.

 

4- سبک رهبری از طریق تفویض اختیارات توسط امام باقر(ع) با تأکید بر این مسأله مطرح می­شود که، حتی در مقاطع زمانی کوتاه در ولایت و رهبری سیاسی مسلمانان هیچ گونه تفویض اختیاری در سبک رهبری ایشان مشاهده نمی­شود و این در نظام تشیع آن عصر به خوبی نهادینه شده بود. عدم پذیرش ولایت سیاسی ائمه آن­هم در میان مسلمانان، آثار سویی داشت. این مسلمانان به گوسفند متحیری که در بیابان­ها گم شده تشبیه شده­اند که  هر چوپانی به او بانگ می­زند که به گله خود برگردد و او هم راهش را گم کرده است، در این زمان گرگ شکار او را غنیمت می­شمارد و او را می­خورد. پس در این حالت او به کفر و نفاق مرده است (محاسن، 92و93 ). در نتیجه از منظر امام باقر(ع) خداوند عمل بنده­ای را که به ولایت ائمه شک کند نمی­پذیرد (الامالی للمفید،3/2). ایشان تأکید فراوانی نسبت به حق تفویض­ناپذیر ولایت اهل بیت داشتند و در ضمن آن به گونه صریح یا تلویحی از همراهی و پذیرفتن حکومت طاغوت در هر شرایطی اعلام برائت می­نمودند.

 

از منظر ایشان هرگز زمین خالی از ولایت نبوده است اما این ولایت یا در مقابل دیدگان انسان­هاست و یا چون امامت مهدی موعود (ع) در حضور و غیبت است (مجلسی، 1385، ج23، 23) و تنها به این سنت حضور ولی در هر زمان است که حجت خداوند بر خلقش تمام می­شود (همان، 30) و به آن است که زمین بار ساکنان خود را به دوش می کشد (کلینی، 1388، ج1، 179) و عذاب از زمینیان بر داشته می­شود (مجلسی، 1385، ج23، 19).

 

اگر چه در سبک رهبری امام باقر (ع)  تقیه برای حفظ خون­ها لازم بود اما اگر خونریزی صورت می­گرفت دیگر جایی برای تقیه نمی­دیدند. ایشان وقتی که برادرشان زید بن علی قصد خروج بر هشام بن عبدالملک را داشتند به صورت تلویحی مردم و گروه پیروان خود را به یاری او فرا خواندند و از مبارزه با زید بر حذر داشتند (خوارزمی، 1414، ج2، 113) و می­فرمودند: اگر برای یاری امام به شمار اهل بدر، سیصد و سیزده تن گرد آیند بر او واجب است که قیام کند و اوضاع را تغیر دهد (مجلسی، 1385، ج100، 49). امام در مقابل فساد و بی عدالتی خلفا می­فرمودند: "مالی که از دزدی بیت المال و ربا و خیانت و دزدی بدست آید در زکات و حج و عمره پذیرفته نمی­شود"(امالی صدوق، 359 ) و اجر موعظه حاکم ستمگر را برابر با اجر ثقلین (انس و جن) و عملی مطابق با عمل انس و جان می­دانستند (حکیم، 1375، 180) لذا حاکمان را به تقوای الهی سفارش می­نمودند. چنین شیوه رهبری، خود برانگیزنده­نوع اندیشه سیاسی و رفتار اجتماعی خاصی در نظام تشیع در قبال حکومت و نظام سیاسی مطلوب و رهبری آن بود.

 

 

 

ج) شاخصه­های اخلاقی شیعیان در آن عصر و نقش آن در شیوه رهبری نظام تشیع

 

اصلی­ترین شاخصه رفتاری شیعیان در عصر رهبری امام باقر(ع) مانند دوران دیگر ائمه، پذیرش رهبری یا ولایت­پذیری ایشان است. ولایت به عنوان یکی از پنج رکن اساسی در اسلام  امّا از مهم­ترین این ارکان در آرای نظام شیعه نهادینه شده بود تا آنجا که پذیرفتن بقیه  ارکان منوط به قبول آن می­شود (کلینی، 1388، ج2، 18). این حکم در مبحث شاخصه­های رفتاری شیعه از چند جهت دارای اهمیت بود: یکی این­که نشان می­داد ولایت در اصل، وجود داشته و امری جدید نبود. دیگر این­که ولایت خود رکن اصلی اسلام و با دیگر ارکان اسلام گره خورده است و نمی­توان مثلاً حکم نماز را اتخاذ کرد و از حکم مربوط به ولایت به هر دلیلی صرف نظر نمود، زیرا ولایت کامل کننده فرایض است (همان، ج1، 289)  و این­که از جهت اولویت زمانی و ارزشی نمی­توان چیزی را بر ولایت در ایمان و عمل به اسلام مقدم نمود. پس در نظام تشیع و از منظر پیروان امام باقر(ع)، ولایت­پذیری کلید ارکان اسلام و صاحب ولایت راهنمای این ارکان است (همان، ج2، 18).

 

اگرچه ولایت­پذیری شاخصه مهم افراد شیعه محسوب می­شد اما این معرفت نه جاهلانه و نه براساس برخی نظریه­های رهبری کاریزما یا از خوف و غلبه، بلکه از طریق شناخت صدق امام باقر(ع) به عنوان رهبر، از سوی شیعیان یا پیروانش بود. زیرا در نظام آموزشی تشیع مسأله شناخت امامت حتی مجرای شناخت خداوند نیز هست (همان، ج1، 188). از سوی دیگر در این نظام این­طور جا افتاده بود که اگر کسی امام را نشناسد به مانند کسی است که در تاریکی­هاست و از آن خارج نمی­شود (همان، 185) و این از قرآن که منبع قانونی اصلی و مکتوب  نظام تشیع در آن عصر بود اتخاذ شده بود و  اشاره به آیه کریمه « کمن مثله فی الظلمات لیس به خارج منها» (انعام /122) داشت.

 

در عرصه عمل نیز امام باقر(ع) پرورش روحی و رفتاری تمام افراد و شیعیان تحت رهبری خود را به عهده­داشتند اما از میان آنها تعدادی از شاگردان برجسته حضرت به صورت نخبه یا خواص توانسته بودند از نظام تشیع آن عصر الگو وار برخیزند و به تنهایی رهبری گروه قابل توجهی از نظام تشیع را در حیطه اختیارات خود و مسئولیت تفویض شده از سوی امام، بر عهده بگیرند. در مورد تعداد این گروه زبده و یاران علمی- مدیریتی رهبر، اقوال مختلفی ذکر شده است: برخی این عده را بیش از سیصد نفر ذکر کرده­اند که صد نفر آنها اهل تألیف بوده­اند، 467 نفر از شاگردان ایشان از امام نقل حدیث نموده اند (رجال طوسی، 102)، همچنین آورده­اند که 500 تن از شاگردان امام باقر(ع) فقیه، محدث، مفسر و مؤلف بوده و شخصیت فوق­العاده­ای داشته­اند (مجلسی، 1388، ج11، 69). درباره تعداد شاگردان برجسته امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تا شش هزار نفر هم نوشته­اند (اعیان الشیعه، ج5، 194).

 

 

 

د) اوضاع سیاسی –اجتماعی نظام تشیع  و نقش آن در شیوه رهبری امام باقر (ع)

 

اوضاع سیاسی نظام تشیع در عصر امام باقر(ع) مصادف با محدودیت­های ویژه حکومت طاغوت برای تئوری­پردازی­های سیاسی بود اما شرایط موجود، امام را از بیان آرای سیاسی خویش منصرف نکردند. بعد از شهادت امام سجاد(ع) ایشان از ماه محرم سال 95 هجری قمری به مدت حدود 19 سال امامت و رهبری عقیدتی- سیاسی مسلمانان را عهده­دار بودند. در این مدت پنج حاکم اموی خود را بر مسند خلافت قرار دادند: ولید­بن­عبد­الملک، سلیمان­بن عبدالملک، عمربن­عبدالعزیز، یزیدبن­عبد­الملک و هشام­بن­عبد­الملک؛ که از میان آنها فقط عمر بن­عبد­العزیز  تا حدودی احوال امام و شیعیان علوی را مراعات نمود و اقداماتی از قبیل پس دادن فدک حق فاطمه زهرا (س) به علویان و ممنوعیت لعن بر امام علی (ع) و ... را انجام دادند.

 

حیات امام باقر(ع) مصادف با حوادث متعددی بود که در سلسه مصائب رهبران معصوم و اهل بیت عصمت در طول تاریخ بشریت ثبت شد و شرایط ویژه­ای را برای انتخاب سبک رهبری ایشان مهیا نمود: از جمله فاجعه عاشورا و کشته شدن جدّ مظلوم­شان امام حسین(ع) و یارانش، اسارت اهل بیت و خود حضرت در کودکی و محنت­های دیگری که در این واقعه بر ایشان گذشت. واقعه حرّه که در سال 63 هجری رخ داد و طی آن بزرگان مدینه پیمان با یزید را شکستند، شورش کردند و یزید هم سه روز مدینه را بر سپاهیان خود مباح  کرد تا بر اساس رسوم جاهلی قتل و غارت و تعرض انجام دهند. بعلاوه در دوران رهبری ایشان انحرافات فکری جدیدی مثل عقاید جبر و تفویض و ارجاء و ... شکل گرفته بود (حکیم ،1375، 66)؛ تبدیل خلافت رسول الله به پادشاهی موروثی؛ دشمنی شدید با علویان؛ نهضت­های مسلحانه ضد حکومت اموی بعد از کربلا مانند: قیام توابین، قیام مختار، قیام زبیریان، قیام مطرف بن مغیره بن شعبه، تمرّد عبد الرحمان بن محمد بن اشعث (همان، 67) و تلاش برای جعل احادیث و فساد حکام از دیگر شاخصه­های آن عصر بود.

 

بهترین توصیف از شرایط بیرونی دوران رهبری امام باقر(ع) را از زبان خودشان می­توان دریافت. ایشان در جواب کسی که جویای احوال حضرت می­شوند می­فرمایند: آیا وقت آن نرسیده که بدانی ما در چه موقعیتی هستیم؟ داستان ما در این امت مثل داستان بنی اسرائیل در میان فرعونیان است که پسران آنها را می­کشتند و زنان آنها را نگه می­داشتند. آری آگاه باشید اینان  (بنی امیه) پسران و مردان ما را می­کشند و زنان ما را نگه می­دارند. در ادامه این سخن فرد سؤال کننده می­گوید: به خداوند قسم من خاندان شما را دوست دارم. امام می­فرمایند : پس بر تن خویش لباسی از بلا و ناگواری­ها بپوشان. به خدا قسم رنجها و ناگواری­ها شتابان­تر از سیل دره­ها به سوی ما و شیعیان ما پیش می­تازد. نخست مشکلات به ما می­رسد و سپس به شما، و اگر آسایشی در پیش باشد نخست در مورد ما خواهد بود و سپس برای شما (مجلسی، 1388، ج46، 360).

 

وجود این شرایط در تبیین ساختار نظام تشیع و تعیین رهبری آن حضرت در مقاطع خاص نقش داشته است که نمایان­گر برخی وجوه تمایز در نوع رهبری ایشان نسبت به برخی شیوه­های رهبری اجداد طاهرین و فرزندان صالح حضرت، از ائمه اطهار می­باشد. وجوهی مانند صبر و تقیه حضرت در برابر حکومت طاغوت، تلاش گسترده بر نشر دانش و تربیت شاگردان بسیار، اعلام حق منحصر اهل بیت در بدست داشتن حکومت مسلمانان در هر فرصت ممکن، تلاش برای سازماندهی نظام­مند تشیع.

 

 

 

نتیجه

 

امام باقر(ع) از طریق صفات شخصی خود، خصوصیات خُلقی شیعیان و موقعیت خاص تشیع در آن عصر؛ رهبری نظام تشیع را اعمال می­کردند.

 

در نظریه­های رهبری دانستیم که برخی موفقیت سبک رهبری را با شاخصه­های فردی و ویژگی­های ذاتی یا اکتسابی رهبر و یا خصوصیات رفتاری او مرتبط می­دانستند و عده­ای هم نقش گروه رهبری شونده و شاخصه­های اخلاقی آنها را در سبک رهبری بهینه، اصل می­دانند و در نهایت کامل­ترین این نظریه­ها به اهمیت سه موضوع صفات شخصی و رفتاری رهبر، خصوصیات خُلقی پیروانش و موقعیتی که رهبری در آن صورت می­گیرد به صورت توأم برای تبیین سبک رهبری بهینه تأکید دارد.

 

در حالی­که نظریه پردازان غرب شاخصه­هایی چون عصمت و علم لدّنی (که خود ریشه در الهی بودن رهبری دارد) را جزء معیارهای شخص رهبر نمی­دانند، در سبک رهبری امام باقر(ع)، این شاخصه­ها مبنای رهبری است و بعد از آن قد، وزن، سلامتی مزاج و قیافه، از ویژگی­های جسمانی و اوصافی چون اعتماد به نفس، اخلاق اجتماعی، اراده قوی، تفوّق  و تموّج شخصیت نیز در ایشان موجود و در سبک رهبری حضرت نقش دارد. حتی نحوه رهبری آمرانه ایشان، از باب خیرخواهی و پدرانه و معمولاً نهی یا امرشان با ارائه دلیل و تبیین همراه است. از طرفی در مبحث موقعیت نیز در حالی­که نظریه­های موجود رهبری موقعیت درونی سیستم رهبری را اصل قرار می­دهند، در سبک رهبری امام باقر(ع) علاوه بر وضعیت نظام تشیع، موقعیت بیرون از نظام تشیع (امت اسلام و بشریت و مسائل مرتبط با آنها) نیز با نحوه رهبری ایشان در هم تنیده است. در نتیجه به نظر می­رسد جایگزینی واژه «ولایت» به جای «رهبری»، در تبیین سبک رهبری امام باقر(ع) مناسب باشد.

 

ولایت، رهبری سیاسی را شامل می­شود اما منحصر به آن نیست بلکه معنایی عمیق و گستره وسیع­تری را دارد. امام باقر(ع) رهبری سیاسی و دینی را با هم به عهده دارد و این خود سبک ویژه­ای را می­طلبد که ما نام آن­را سبک «ولایت» به معنای «سرپرستی» می­گذاریم. در این سبک ایشان، علاوه بر آنچه در سطور و صفحات پیشین ذکر شد، از ابعاد  ولایت تشریعی (اذن الهی)، ولایت تشریع ( استفاده از قانون و نظام الهی) و ولایت تکوینی ( قدرت تصرف در جهان هستی) در رهبری نظام تشیع استفاده می­نمایند.

 

در نهایت می­توان اصول رهبری امام باقر(ع) را بر نظام تشیع این­گونه بر­شمرد:

 

- از منظر واژگان و معانی، ولایت سیاسی با استفاده از جنبه تشریع و تکوین آن کامل­تر است به جای صرف رهبری.

 

- صفات جسمانی امام باقر (ع) کامل و شایسته ولایت یا رهبری سیاسی است.

 

- خصائل رفتاری با استناد به دو شاخصه عصمت و علم لدنی و دیگر شاخصه­های برجسته نظیر شجاعت، علاقه و دلسوزی نسبت به مردم، اخلاص، نیکوکاری و احسان درباره دیگران، نرمش، حسن خلق، امانت داری، صدق گفتار، پایبند بودن به پیمانها، توکل مطلق بر خداوند و ... از شاخصه­های ممتاز رهبری سیاسی ایشان محسوب می­شود.

 

- سبک رهبری تفویضی؛ در اصل رهبری ایشان از سوی خداوند، متعین و غیر قابل تفویض است اما در زیر مجموعه­های ولایت، از جنبه­های مختلف علمی و فرهنگی و ... یاران و شاگردان حضرت در مناطق و درجات مختلف ایفای مسئولیت می­نمودند.

 

- در مورد دیگر سبک­های رهبری: انواع رهبری متقاعد کننده، مشارکتی، آمرانه اما پدرانه و با ارئه دلیل و تبیین در اکثر اوقات، در شیوه رهبری امام باقر(ع) وجود دارد.

 

مراجع

 

-  ابن­شهر آشوب، ابو­جعفر محمد­بن­علی، مناقب آل ابی­طالب، چ3، بیروت: دارالاضواء، 1412ه ق .

 

- اقتداری، علی­محمد، سازمان و مدیریت سیستم و رفتار سازمانی،  تهران: نشر دانشکده علوم اداری و مدیریت بازرگانی، 1337.

 

-  الطالب، هاشم، مدیریت و رهبری در تشکل­های اسلامی، ترجمه سید علی­محمد رفیعی، تهران: قطره، 1380.

 

- البرقی، احمدبن­خالد، محاسن، تحقیق: سید جلال الدین الحسینی، ج1، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1330.

 

-  بشیریه، حسین، آموزش دانش سیاسی، چ8، تهران: مؤسسه نگاه معاصر، 1386.

 

-  جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، قم: اسراء، 1387.

 

- حرعاملی، شیخ محمدبن­حسن، وسائل الشیعه، ج9، قم: تحقیق: مؤسسه آل البیت(ع)، 1411ه ق.

 

- حکیم، منذر و سید شهاب الدین حسینی، پیشوایان هدایت، ترجمه کاظم حاتمی طبری، چ1، قم: مجمع جهانی اهل­بیت، 1375.

 

- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج2، چ1، تهران: نشر دوستان و ناهید، 1377.

 

- خوارزمی، الموفق، المناقب، تحقیق: مالک المحمودی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چ3، 1414 ه ق.

 

-  خورشیدی، عباس، مدیریت و رهبری آموزشی، چ1، تهران: نشر یسطرون، 1382.

 

-  رضائیان، علی، مدیریت رفتار سازمانی، تهران: سمت، 1379.

 

-  سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف المعاریف، چ1، تهران: کومش، 1373.

 

- شیخ صدوق، الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، چ2، لبنان: دارالمفید للطباعه و النشر و التوزیع، 1414 ه ق.

 

-              ، الخصال، ترجمه صادق حسن­زاده، ج1، چ3، بی­جا: ارمغان طوبی، 1387.

 

- طلوعی، محمود، فرهنگ علوم سیاسی، چ1، تهران: علم و سخن، 1382.

 

- الکلینی­الرازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، الطبعه الثالث، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1388 ه ق.

 

-  مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج9، چ3، قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، 1375.

 

-  مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران: چاپخانه اسلامیه، 1388 ه ق.

 

-  مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، چ27، قم: صدرا، 1381.

 

منبع: دوفصلنامه علمی- پژوهشی انسان پژوهی دینی،مقاله 4، دوره 6، شماره 21، زمستان 1388.